Click here to access the best NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Deepakam Chapter 1 Question Answer वयं वर्णमालां पठामः textbook exercise questions and answers.
वयं वर्णमालां पठामः Class 6th Sanskrit Deepakam Chapter 1 Question Answer
NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Deepakam Chapter 1 वयं वर्णमालां पठामः
वयम् अभ्यासं कुर्मः
१. कस्य चित्रम् ? वदन्तु लिखन्तु च ।
उत्तरम्:
२. चित्रं पश्यन्तु । पट्टिकातः समुचितान् वर्णसमूहान् चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु ।
उत्तरम्:
३. प्रथम-वर्णेन पदं वदन्तु लिखन्तु च ।
उत्तरम्:
४. स्व-परिवारस्य सदस्यानां पूर्ण-नामानि लिखन्तु ।
उत्तरम्:
छात्रा: स्वयं करिष्यन्ति ।
५. कक्षायाः शिक्षिकाणां शिक्षकाणां च पूर्ण-नामानि लिखन्तु ।
उत्तरम्:
छात्रा: स्वयं करिष्यन्ति ।
* मध्य-नाम अस्ति चेद् पूर्णं नाम लिखन्तु । नास्ति चेद् रिक्तं त्यजन्तु ।
** केवलं प्रथमवर्णं (Initial) न लिखन्तु । पूर्णं नाम लिखन्तु ।
६. मित्राणां पूर्ण-नामानि लिखन्तु ।
उत्तरम्:
छात्रा: स्वयं करिष्यन्ति ।
योग्यताविस्तरः
वर्णानां षट् उच्चारण-स्थानानि
(वर्णों के छह उच्चारण स्थान)
१. कण्ठ्याः वर्णाः
(कण्ठ से उच्चारित होने वाले वर्ण)
२. तालव्याः वर्णाः
(तालु से उच्चारित होने वाले वर्ण)
३. मूर्धन्याः वर्णाः
(मूर्धा से उच्चारित होने वाले वर्ण)
४. दन्त्याः वर्णाः
(दन्त से उच्चारित होने वाले वर्ण)
५. ओष्ठ्याः वर्णाः
(होंठ से उच्चारित होने वाले वर्ण)
६. नासिक्यः वर्णः
नासिक्य वर्ण
द्विस्थानीय-वर्णानाम् उच्चारण-स्थानानि
सर्वेषाम् एकस्थानीय-वर्णानाम् उच्चारण-स्थानानि
स
र्वेषां वर्णानाम् उच्चारण-स्थानान
परियोजनाकार्यम्
(क) प्रथमं पाठं विहाय अस्मिन् पुस्तके आगतानां दशानां संयुक्त-व्यञ्जन-पदानां
संग्रहणं कुर्वन्तु । तेषां वर्ण-वियोग: अपि कुर्वन्तु । यथा –
प्रथम पाठ को छोड़कर इस पुस्तक में आए हुए दश संयुक्त व्यञ्जन वर्ण के संग्रह करें। उनका वर्ण-वियोग (विच्छेद) भी करें।)
• वृक्ष: (द्वितीय-पाठे) = व् + ऋ + क् + ष् + अ + :
• वैद्या (द्वितीय-पाठे) = व् + ऐ + द् + य् + आ
उत्तरम्:
छात्रा: स्वयं करिष्यन्ति ।
(ख) नामान्त्याक्षरी क्रीडा –
शिक्षिका / शिक्षक: छात्रान् समूहद्वयेन विभज्य प्रथमगणस्य छात्रां / छात्रं स्व-नामधेयं वक्तुं निर्दिशति । छात्रा / छात्र: स्व-नामधेयं वदति । तदनन्तरं द्वितीयगणस्य छात्रा / छात्रः उत्तिष्ठति ।
उक्तस्य नामधेयस्य अन्तिमं व्यञ्जनवर्णं (विसर्गातिरिक्तम्) स्वीकृत्य तेन वर्णेन आरभ्यमाणं किञ्चिद् नाम वदति । तत: अग्रे उक्तस्य नामधेयस्य अन्तिमं व्यञ्जनवर्णं (विसर्गातिरिक्तम्) स्वीकृत्य पुनः प्रथमगणस्य छात्रा / छात्र: उत्थाय तेन वर्णेन आरभ्यमाणं किञ्चिद् अन्यद् नामधेयं वदति । अनेन प्रकारेण क्रमश: क्रीडा प्रचलति ।
उत्तरम्:
(शिक्षिका / शिक्षक छात्रों को दो समूहों में बाँटकर प्रथम समूह के छात्रा / छात्र को अपना नाम बोलने के लिए निर्देशित करें। छात्रा / छात्र अपना नाम बोलते हैं। उसके बाद द्वितीय समूह के छात्रा / छात्र उठते हैं। बोले गए नाम के अन्तिम व्यञ्जन वर्ण (विसर्ग के अतिरिक्त) को स्वीकार कर उस वर्ण से शुरू होने वाले कोई नाम बोलते हैं। उसके बाद आगे बोले गए नाम के अन्तिम व्यञ्जन वर्ण (विसर्ग के अतिरिक्त) को स्वीकार कर पुनः प्रथम समूह के छात्रा / छात्र उठकर उस वर्ण से शुरू होने वाला कोई अन्य नाम बोलते हैं। इसी प्रकार से क्रमश: खेल चलता रहता है।)
(ग) चित्राणि ध्यानेन पश्यन्तु । शिक्षकस्य साहाय्येन एतेषां चित्राणां वैशिष्ट्यं लिखन्तु ।
कुक्कुट: विरौति
उत्तरम्:
१. चाष: (नीलकण्ठः) विरौति
उत्तरम्:
२. वायस: (काक:) विरौति
उत्तरम्:
३. शिखी (मयूर:) केकां करोति
उत्तरम्:
४. नकुल: ध्वनयति
उत्तरम्:
चाषस्तु वदते मात्रां द्विमात्रं त्वेव वायसः ।
शिखी रौति त्रिमात्रं तु नकुलस्त्वर्धमात्रकम् ॥
१. चाष: (नीलकण्ठः) पक्षी – एकमात्रं ध्वनिं करोति । (ह्रस्व-स्वर: इव)
२. वायसः (काकः) पक्षी – द्विमात्रं ध्वनिं करोति । (दीर्घ-स्वर: इव)
३. शिखी (मयूर 🙂 पक्षी – त्रिमात्रं ध्वनिं करोति । (प्लुत स्वर: इव)
४. नकुलः पशुः – अर्धमात्रं ध्वनिं करोति । (व्यञ्जनम् इव)
उच्चारण-स्थानानां पाणिनीय- शिक्षा-सूत्राणि
| सूत्राणि | भाव: |
| अकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः । | अ आ, क ख ग घ ङ, ह, विसर्गः- अ: – एषां वर्णानाम् उच्चारणं कण्ठ-स्थाने भवति । |
| इचुयशास् तालव्याः । | इ ई, च छ ज झ ञ, य, श – एषां वर्णानाम् उच्चारणं तालु-स्थाने भवति । |
| ऋटुरषा मूर्धन्याः । | ऋ ॠ, ट ठ ड ढ ण, र, ष – एषां वर्णानाम् उच्चारणं मूर्ध-स्थाने भवति । |
| ऌतुलसा दन्त्याः । | ऌ, त थ द ध न, ल, स एषां वर्णानाम् उच्चारणं दन्त-स्थाने भवति । |
| उपूपध्मानीया ओष्ठ्याः । | उ ऊ, प फ ब भ म, [उपध्मानीय:] – एषां वर्णानाम् उच्चारणम् ओष्ठ-स्थाने भवति । |
| ङञणनमाः स्वस्थान- नासिकास्थानाः । | ङ ञ ण न म – एषां वर्णानाम् उच्चारणम् उभयोः स्थानयो:, अर्थात् स्वस्थानेन सह नासिका-स्थाने अपि भवति । |
| ए ऐ कण्ठतालव्यौ । | एऐ – अनयोः वर्णयोः उच्चारणम् उभयोः कण्ठ- तालु-स्थानयोः भवति । |
| ओ औ कण्ठोष्ठ्यौ । | ओ औ – अनयोः वर्णयोः उच्चारणम् उभयोः कण्ठ – ओष्ठ-स्थानयोः भवति । |
| वकारो दन्त्योष्ठ्यः । | व – वर्णस्य उच्चारणम् उभयोः दन्त-ओष्ठ-स्थानयोः भवति । |
| अनुस्वारयमा नासिक्या: । | अनुस्वार:- अं, [यमा:’ च] – वर्णानाम् उच्चारणं नासिका स्थाने भवति । |
“उपध्मानीय ” “यमाः” च विशिष्टाः अतिरिक्ताः अयोगवाह वर्णाः सन्ति ।
अतिरिक्तः अभ्यासः
१. अधोलिखितानाम् शब्दानां वर्ण-वियोग: कुरुत – (निम्नलिखित शब्दों के वर्ण-वियोग करें।)
(क) प्रगतिः
उत्तरम्:
प् + र् + अ + ग् + अ + त् + इ
(ख) वाक्यम्
उत्तरम्:
व् + आ + क् + य् + अ + म्
(ग) बाह्यम्
उत्तरम्:
ब् + आ + ह् + य् + अ + म्
(घ) क्रीडा
उत्तरम्:
क् + र् + ई + ड् + आ
(ङ) द्रष्टा
उत्तरम्:
द् + र् + अ + ष् + र् + आ
(च) ध्वनिः
उत्तरम्:
ध् + व् + अ + न् + इ +
२. अधोलिखितानाम् वर्ण-वियोगानां वर्ण संयोगः कुरुत – (निम्नलिखित वर्ण-वियोगों के वर्ण-संयोग करें )
(क) द् + आ + श् + अ + र् + अ + थ् + इ + :
उत्तरम्:
दाशरथिः
(ख) ह् + इ + म् + आ + ल् + अ + य् + अ + :
उत्तरम्:
हिमालय:
(ग) क् + ऋ + ष् + ण् + अ + :
उत्तरम्:
कृष्णः
(घ) न् + अ + र् + ए + न् + द् + र् + अ + :
उत्तरम्:
नरेन्द्रः
(ङ) प् + उ + ष् + क् + अ + र् + अ + :
उत्तरम्:
पुष्करः
(च) श् + इ + क् + ष् + अ + क् + अ + :
उत्तरम्:
शिक्षक: