Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 9 Sanskrit with Solutions Set 4 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 9 Sanskrit Set 4 with Solutions
समय: 3 होराः
पूर्णांक: 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 11 पृष्ठानि मुद्रितानि सन्ति ।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 19 प्रश्नाः सन्ति ।
-
अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति ।
‘क’ खण्ड: : अपठितावबोधनम् 10 अङ्काः
‘ख’ खण्डः : रचनात्मककार्यम् 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः : अनुप्रयुक्तव्याकरणम् 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः : पठितावबोधनम् 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपत्रानुसारम् एव लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।
(खंड ‘क’)
(अपठित अवबोधनम्) (10 अंङ्का:)
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1 × 2 = 2]
(i) आतंकवादः कस्य लीला ?
उत्तर:
विनाशस्य
(ii) क: आतंकवादेन अनेकै: वर्षे: पीडित: ?
उत्तर:
भारतदेशः
(iii) सुरसामुखम् इव प्रतिदिनं का वृद्धिं यास्यति ?
उत्तर:
आतंकवादसमस्या
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [2 × 2 = 4]
(i) आतंकवादे कीदृशाः जनाः सम्मिलिताः ?
उत्तर:
आतंकवादे तु ते एव जनाः सम्मिलिताः सन्ति ये स्वार्थपूर्तिं कर्तुम् इच्छन्ति, संसारे च अशान्तेः वातावरणं द्रष्टुं काम्यन्ते।
(ii) संसारस्य प्रत्येक: देशः कस्य पीडितः अस्ति ?
उत्तर:
संसारस्य प्रत्येकदेशः आतंकवादेन येन केन प्रकारेण पीड़ितः अस्ति।
(iii) विश्वं ग्रसितुं का: तत्पराः अस्ति ?
उत्तर:
आतंकवादस्य विनाशस्य लीलया विश्वं ग्रसितुं तत्परा अस्ति ।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। [1 × 1 = 1]
उत्तर:
आतंकवादसमस्या।
(ई) भाषिक कार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयम्) [1 × 3 = 3]
(i) ‘शान्तेः’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) अशान्तिः
(ख) अशान्तेः
(ग) अशान्तम्
(घ) अशान्त
उत्तर:
(ख) अशान्तेः
(ii) ‘अनेकै: वर्षे:’ इति पदयोः किं विशेषणपदम् ?
(क) अनेके
(ख) अनेक
(ग) अनेकैः
(घ) अनेकात्
उत्तर:
(ग) अनेकैः
(iii) ‘प्रत्येकदेशः आतंकवादेन पीडितः अस्ति’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम् ?
(क) अस्ति
(ख) पीडितः
(ग) देश:
(घ) प्रत्येकं
उत्तर:
(क) अस्ति
(iv) ‘जगत:’ इति पदस्य किं समानार्थकं पदं प्रयुक्तम् ?
(क) समस्या
(ख) लोकस्य
(ग) विश्वस्य
(घ) संसार
उत्तर:
(ग) विश्वस्य
खण्ड – ‘ख’
(रचनात्मकं कार्यम्) (15 अंङ्का:)
2. भवतां नाम सौम्यः । भवतां विद्यालये वन महोत्सवः आयोज्यते । तस्य वर्णनम् अधिकृत्य मित्रं भावेशं प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषातः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां पत्रं पुनः लिखत ।
सी-1, योगग्रामः [1/2 × 10 = 5]
(i) ………
दिनाङ्कः …………
प्रिय मित्र (ii)……….!
(iii)……….!
ह्यः एव अस्माकं विद्यालये (iv)……….सम्पन्नः जातः। सत्यम् इदं तु (v)………. एव आसीत् । छात्राः न केवलं विद्यालयस्य (vi)………………वृक्षारोपणं कृतवन्तः अपितु तै: (vii) ………. बहि: (viii) ………..अपि वृक्षाः रोपिताः। यदि सर्वे विद्यालयाः एवं करिष्यन्ति तर्हि अस्माकं देशस्य शीघ्रम् एव (ix) ……….. .. उन्नति: च भविष्यतः ।
भवदीयम् अभिन्नहृदयम्
(x)………………….
मञ्जूषा
विकासः सप्रेम नमस्ते, मार्गेषु, भावेशः, उद्याने, वनमहोत्सव:, विद्यालयात्, अभूतपूर्वम्, सौम्यः, हरिद्वारत:
उत्तर:
(i)
हरिद्वारत:
दिनाङ्कः ……….
प्रिय मित्र (ii)
भावेश:
(iii)
सप्रेम नमस्ते।
ह्यः एव अस्माकं विद्यालये (iv)
वनमहोत्सवः
सम्पन्नः जातः। सत्यम् इदं तु (v)
अभूतपूर्वम्
एव आसीत्। छात्राः न केवलं विद्यालयस्य (vi)
उद्याने
वृक्षारोपणं कृतवन्तः अपितु तैः (vii)
विद्यालयात्
बहिः (viii)
मार्गेषु
अपि वृक्षाः रोपिताः । यदि सर्वे विद्यालयाः एवं करिष्यन्ति तर्हि अस्माकं देशस्य शीघ्रम् एव (ix)
विकास:
उन्नतिः च भविष्यतः।
भवदीयम् अभिन्नहृदयम्
(x)
सौम्यः
।
3. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया चित्रं दृष्ट्वा पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत । [1 × 5 = 5]
मञ्जूषा
वृक्षाः, खगाः, पुष्पाणि, शुकः, उत्पतन्ति, वृद्धः, गगने, पादपा:, जलेन, सिञ्चति, आम्राणि, वृक्षस्योपरि, पत्राणि, एव।
अथवा
“विद्यालये वृक्षाणां संरक्षणार्थम् अस्माभिः किं किं करणीयम्” इति पञ्चसु संस्कृतवाक्येषु लिखत | सहाय्यार्थं मञ्जूषायां पदानि
दत्तानि ।
मञ्जूषा
वृक्षाः, परोपकारकाः, वाटिकायाम् वृक्षारोपणम्, प्रत्येकछात्रः, पादपान्, सिञ्चेत्, जलेन, हानि न कुर्यात्, आनयेत्, वर्धयेत्, संरक्षणम्, ज्ञानम्, वार्ता:, उत्तमपादपप्रदर्शनी ।
उत्तर:
(i) इदं चित्रम् उपवनस्य अस्ति ।
(ii) पुरुष: जलेन पादपान् सिञ्चति ।
(iii) खगाः वृक्षस्योपरि उत्पतन्ति।
(iv) वृद्ध: उपवने विश्रामं करोति ।
(v) वृक्षाणाम् उपरि आम्राणि सन्ति ।
अथवा
(i) पर्यावरणदिवसे प्रत्येकं छात्रं- वाटिकायां वृक्षारोपणं कुर्यात् ।
(ii) जलेन एव अस्माकं जीवनम् अस्ति अतः जलेन हानि न कुर्यात् ।
(iii) वृक्षाणां संरक्षणार्थं परस्परं वार्ताः भवेयुः कुर्युः ।
(iv) वृक्षाः अस्माकं परोपकारं कुर्वन्ति ।
(v) विद्यालये छात्रा : उत्तमपादपप्रदर्शनी योजयन्ति ।
4. हिन्दी भाषया आङ्गलभाषया वा लिखितानां वाक्यानां संस्कृतेन अनुवादः क्रियताम् । (केवलं पञ्चवाक्यम्) [1 × 5 = 5]
(i) नदियाँ स्वयं जल नहीं पीती हैं।
Rivers do not drink water.
(ii) मेघ परोपकार के लिए वर्षा करते हैं।
The clouds cause rain for the good of others.
(iii) गाएँ दूसरों के कल्याण के लिए दूध देती हैं।
Cows give milk for the welfare of others.
(iv) हिमालय प्रहरी के समान भारत की रक्षा करता है।
The Himalaya protects India like a guard.
(v) रसोईघर में एक थाली, एक घड़ा और एक दूध का बर्तन है।
There are a plate, a pitcher and a milk pot in the kitchen.
(vi) सज्जनों की संगति सत्संगति कही जाती है।
Gentlemen’s association is called Satsangati.
(vii) भारत की राष्ट्रीय राजधानी दिल्ली है।
The national capital of India is Delhi.
उत्तर:
(i) नद्या: स्वयं जलं न पिबन्ति ।
(ii) मेघाः परोपकाराय वर्षन्ति ।
(iii) गावः अन्येषां हिताय दुग्धं ददति ।
(iv) हिमालय: प्रहरी इव भारतस्य रक्षां करोति ।
(v) पाकशालायां एका स्थालिका, एकः घटः, एकं दुग्धपात्रं च सन्ति ।
(vi) सज्जनानां संगतिः सत्संगतिः कथ्यते।
(vii) भारतस्य राष्ट्रीया – राजधानी दिल्ली अस्ति।
खण्ड – ‘ग’
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समुचितं सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा शुद्धं लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i)
नास्ति
विद्यासमं चक्षुः ।
उत्तर:
न + अस्ति
(ii) न
प्रतिकूलोपहितम्
अन्नं खादेत् ।
उत्तर:
प्रतिकूल + उपहितम्
(iii) आश्रमे
उभौ + अपि
अतिथि तिष्ठतः ।
उत्तर:
उभावपि
(iv) इदम्
भो + अनम्
ध्यानेन पश्यत ।
उत्तर:
भवनम्
(v) किञ्चित्
कालादनन्तरम्
एको विचित्रः काकः आगच्छत्।
उत्तर:
कालात् + अनन्तरम्।
6. उचित शब्दरूपाणि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) ……….पति: विष्णु अस्ति।
(क) रमायाः
(ख) रमाणाम्
(ग) रमाम्
(घ) रमायै
उत्तर:
(क) रमायाः
(ii) बालिका ……… जलं पिबति ।
(क) नद्या:
(ख) नदीम्
(ग) नद्या
(घ) नद्याम्
उत्तर:
(क) नद्या:
(iii) बालक: …….. आज्ञां पालयति ।
(क) अध्यापक
(ख) अध्यापकम्
(ग) अध्यापकस्य
(घ) अध्यापकाय
उत्तर:
(ग) अध्यापकस्य
(iv) ऋषि: ………… ज्ञाता अस्ति ।
(क) वेदा:
(ख) वेदैः
(ग) वेदानाम्
(घ) वेदम्
उत्तर:
(ग) वेदानाम्
(v) …….. सह रामः आपणं गच्छति।
(क) मम
(ख) मया
(ग) अस्माकम्
(घ) माम्
उत्तर:
(ख) मया।
7. उचितधातुरूपाणि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) [1 × 4 = 4]
(i) अद्य त्वं कुत्र ………?
(क) अगच्छन्
(ख) अगच्छत्
(ग) अगच्छः
(घ) अगच्छम्
उत्तर:
(ग) अगच्छः,
(ii) सर्वदा सत्यं …..!
(क) वद
(ख) वदसि
(ग) वदतः
(घ) वदथः
उत्तर:
(क) वद,
(iii) बालकाः क्रीडाङ्गणे कन्दुकेन ……….!
(क) क्रीडति
(ख) क्रीडन्ति
(ग) क्रीडामि
(घ) क्रीडथ:
उत्तर:
(ख) क्रीडन्ति
(iv) ग्वालः पशून्: चरागाहे ………..!
(क) नयति
(ख) नयतः
(ग) नयसि
(घ) नयन्ति
उत्तर:
(क) नयति,
(v) सीता वनं गत्वा किं किं………..?
(क) पश्यन्ति
(ख) पश्यति
(ग) पश्यामि
(घ) पश्यत
उत्तर:
(ख) पश्यति
8. उचितविभक्ति प्रयोगाणि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्न – चतुष्ट्यम्) [1 × 4 = 4]
(i) तस्मै ……. नमः ।
(क) गुरूवे
(ख) गुरो:
(ग) गुरवे
(घ) गुरूम्
उत्तर:
(ग) गुरवे
(ii) अलम् …….. |
(क) कोलाहलम्
(ख) कोलाहलेन
(ग) कोलाहलः
(घ) कोलाहलात्
उत्तर:
(ख) कोलाहलेन
(iii) चिरागः ……. सह आपणं गच्छति ।
(क) मातरम्
(ख) मात्रे
(ग) मात्रा
(घ) मातुः
उत्तर:
(ग) मात्रा
(iv) ……. बहिः रक्षकः तिष्ठति ।
(क) गृहस्य
(ख) गृहं
(ग) गृहात्
(घ) गृहे
उत्तर:
(ग) गृहात्
(v) विवेक: ………. निपुणः अस्ति ।
(क) कार्यम्
(ख) कार्येण
(ग) कार्ये
(घ) कार्याणि
उत्तर:
(ग) कार्ये
9. प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नत्रयम् ) [1 × 3 = 3]
(i) लक्ष्मणः रामम्
उपेत्य
जयतु आर्यः इति अवदत् ।
(क) उप + एत् + ल्यप्
(ख) उप + इ + ल्यप्
(ग) उप + इत् + ल्यप्
(घ) उपे + त्य
उत्तर:
(ख) उप + इ + ल्यप्
(ii) महापुरुषाः जनान् ……… प्रसीदन्ति । (उप + कृ + ल्यप्)
(क) उपकृय
(ख) उपकार्य
(ग) उपकृत्य
(घ) उपकार
उत्तर:
(ग) उपकृत्य
(iii) पुस्तकम् ……… मोहितः पठति। (लब्ध्वा)
(क) लभ् + क्त्वा
(ख) लब् + क्त्वा
(ग) लब् + त्वा
(घ) लभ् + शत्
उत्तर:
(क) लभ् + क्त्वा
(iv) प्रदर्शनीं …….. वयं गमिष्यामः। (दृश् + तुमुन्)
(क) दृश्तुम्
(ख) द्रष्टुम्
(ग) दृष्टुम्
(घ) द्रष्टयितुं
उत्तर:
(ख) द्रष्टुम्
10. संख्यावाचिशब्दरूपाणां रिक्त स्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्न चतुष्टयम्) [1/2 × 4 = 2]
(i) हरिद्वारत: ……….. यात्रिणः दिल्ली-नगरम् आगमिष्यन्ति । (पञ्च)
उत्तर:
पञ्च
(ii) चित्रे ………. वृक्षाः सन्ति। (चतुर्)
उत्तर:
चत्वारः
(iii) ………. चटका: वृक्षे कूजन्ति। (चतुर्)
उत्तर:
चतस्रः
(iv) संस्कृतभाषायां ………. वचनानि भवन्ति । (त्रि)
उत्तर:
त्रीणि
(v) नेत्रे ……… स्तः। (द्वे)
उत्तर:
द्वे
11. रेखाङ्कितपदेषु उपसर्गं पृथक् क्रियताम्। (केवलं प्रश्न-चतुष्टयम्) [1/2 × 4 = 2]
(i) लुब्धा वृद्धा स्वर्णकाकस्य रहस्यम्
अभिज्ञातवती
।
उत्तर:
अभि
(ii) मूषक : बिलाद् बहिः
निर्गच्छति
।
उत्तर:
निर्
(iii) महादेव्याः प्रभातकालो न
सञ्जातः
।
उत्तर:
सम्
(iv) स: प्रात:
उत्तिष्ठति
।
उत्तर:
उत्
(v) सीता रामेण सह
परिणयति
।
उत्तर:
परि।
12. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्त स्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1/2 × 4 = 2]
(i) ………… रात्रौ त्वं कुत्र आसीः ?
(क) श्वः
(ख) हुय:
(ग) तत्र
(घ) एकत्र
उत्तर:
(ख) ह्यः
(ii) अहं …….. चलचित्रम् दृष्टुम् गमिष्यामि ।
(क) श्वः
(ख) अधुना
(ग) अत्रं
(घ) पुरा
उत्तर:
(क) श्वः
(iii) ………. भयं नास्ति ।
(क) तत्र
(ख) अत्र
(ग) अन्यत्र
(घ) सर्वत्र
उत्तर:
(ख) अत्र
(iv) अहं ……. त्वया सह चलिष्यामि ।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) च
(घ) अद्य
उत्तर:
(ख) अपि
(v) सः …….. आगच्छति ?
(क) कुत्र
(ख) कृत:
(ग) कथम्
(घ) किमर्थम्
उत्तर:
(ख) कुतः
खण्ड- ‘घ’
(पठित-अवबोधनम्)
13. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
नैतादृशः स्वर्णपक्षो रजतचञ्चुः स्वर्णकाकस्तया पूर्वं दृष्टः । तं तण्डुलान् खादन्तं हसन्तञ्च विलोक्य बालिका रोदितुमारब्धा । तं निवारयन्ती सा प्रार्थयत्-तण्डुलान् मा भक्षय । मदीया माता अतीव निर्धना वर्तते । स्वर्णपक्षः काकः प्रोवाच, मा शुचः । सूर्योदयात्प्राग् ग्रामाद्द्बहिः पिप्पलवृक्षमनु त्वयागन्तव्यम्। अहं तुभ्यं तण्डुलमूल्यं दास्यामि । प्रहर्षिता बालिका निद्रामपि न लेभे ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) क: प्रोवाच, मा शुचः ?
उत्तर:
काकः
(ii) स्वर्णपक्षो चञ्चुः कीदृशं आसीत् ?
उत्तर:
रजतचञ्चुः
(iii) क: तण्डुलमूल्यं दास्यति ?
उत्तर:
काकः ।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत—(केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) बालिकया पूर्वं किं न दृष्टम् आसीत् ?
उत्तर:
बालिकया पूर्वम् एतादृश: स्वर्णपक्षो रजतचञ्चुः स्वर्णकाकः न दृष्टः आसीत् ।
(ii) कं विलोक्य बालिका रोदितुमारब्धा ?
उत्तर:
तण्डुलान् खादन्तं हसन्तं काकं विलोक्य बालिका रोदितुमारब्धा।
(iii) बालिका काकं किं प्रार्थयत् ?
उत्तर:
बालिका काकं प्रार्थयत् – तण्डुलान् माभक्षय ।
(इ) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) ‘मदीया माता अतीव निर्धना वर्तते’ अत्र किं विशेषण पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अतीव
(ii) ‘अहं तुभ्यं तण्डुलमूल्यं दास्यामिं’ अत्र वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अहम्
(iii) ‘प्रसन्ना’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तर:
प्रहर्षिता।
14. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
गुणागुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः ।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः॥
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1/2 × 2 = 1]
(i) नद्याः जलं कदा अपेयं भवति ?
उत्तर:
समुद्रमासाद्य
(ii) गुणा केषु गुणा भवन्ति ?
उत्तर:
गुणज्ञेषु
(iii) आस्वाद्यतोया: का : प्रवहन्ति ।
उत्तर:
नद्यः ।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1 × 2 = 1]
(i) गुणा निर्गुणं प्राप्य के भवन्ति ?
उत्तर:
गुणा निर्गुणं प्राप्य दोषाः भवन्ति ।
(ii) अपेयः कुत्र भवति ?
उत्तर:
समुद्रमासाद्य अपेयाः भवन्ति ।
(iii) के गुणा भवन्ति ?
उत्तर:
गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति ।
(इ) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) ‘गुणा: निर्गुणं प्राप्य दोषाः भवन्ति’ अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
भवन्ति
(ii) पेया: इत्यस्य पदस्य कः विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अपेया:
(iii) ‘गुणवत्सु जनेषु’ इत्यस्य पदस्य अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तर:
गुणज्ञेषु
15. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
श्वेतकेतुः – भगवन्! वाचमपि विज्ञापयतु ।
आरुणि: – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वं समुदीषति । सा खुल वाग्भवति । वत्स ! उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत् अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राण: तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय ।
श्वेतकेतुः – यदाज्ञापयति भगवन्! एष प्रणामामि ।
आरुणि: – वत्स ! चिरञ्जीव्। तेजस्वि नौ अधीतम्
अस्तु (आवयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु)
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1/2 × 2 = 1]
(i) अन्नस्य सारतत्वं किम् भवति ?
(ii) प्राण कस्य सारंतत्वम् अस्ति ?
(iii) कम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति ?
उत्तर:
(i) मनः
(ii) जलस्य/आप:,
(iii) आरुणिम्।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1 × 2 = 1]
(i) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति
(ii) वाक् कीदृशीं भवति ?
(iii) आरुणिः श्वेतकेतुं = केन प्रकारेण आशीर्वचः अददात् ?
उत्तर:
(i) यादृशमन्नादिकं गृहणाति मानवस्तादृशमेव तस्य चितादिकं भवतीति।
(ii) अश्यमानस्य तेजसः सः अणिमा स ऊर्ध्वः समुद्रदीषति, सा खलु वाग्भवति ।
(iii) आरुणिः श्वेतकेतुं आशीवचः अददात् – वत्स ! चिरञ्जीव ! तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु ।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत (भाषिक कार्यम्) – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) ‘सर्वं हृदयेन अवधारय’ अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
(ii) ‘भयमाणस्य’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
(iii) ‘अनवधीतम्’ इत्यस्य पदस्य कः विलोम पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
(i) अवधारय
(ii) अश्यमानस्य
(iii) अधीतम्
16. स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) गृहमागत्य तयः
मञ्जूषा
समुद्घाटिता ।
(ii) मल्लिका स्वपतिं
चतुरतमं
मन्यते ।
(iii)
वृत्ततः
क्षीणः हतः भवति ।
(iv) आरुणिम् उपगम्य
श्वेतकेतुः
अभिवाद्यते।
(v) जटायुः रावणस्य गात्रे
तीक्ष्णनखाभ्यां
प्रहारम् अकरोत्।
उत्तर:
(i) गृहमागत्य तया
का
समुद्घाटिता ?
(ii) मल्लिका स्वपतिं
कीदृशं
मन्यते ?
(iii)
कस्मात्
क्षीणः हतः भवति ?
(iv) आरुणिम् उपगस्य
कः
अभिवाद्यते ?
(v) जटायुः रावणस्य गात्रे
काभ्याम्
प्रहारं अकरोत् ?
17. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वये रिक्त स्थान पूर्तिं क्रियताम् – [1 × 3 = 3]
गुणेष्वेव हि कर्त्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।
गुणयुक्तो दरिद्रोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः॥
अन्वयः
हि पुरुषै: (i) ……. गुणेष्वेव (ii) ………. कर्त्तव्यः गुणयुक्तो (iii) ……………….. अपि ईश्वरैः गुणैः समः नास्ति ।
मञ्जूषा- सदा, दरिद्रः, प्रयत्नः
अथवा
मञ्जूषाया: सहायतया भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयत-
यदा चन्दनः स्वपत्न्या काशीविश्वनाथं प्रति (i) ……….. विषये जानाति तदा सः क्रोधितः न भवति । यत् तस्य पत्नी तं गृहव्यवस्थायै कथयित्वा सखिभिः सह भ्रमणाय गच्छति अपि तु तस्याः यात्रायाः कृते (ii) …………….. कुर्वन् कथयति यत् तव मार्गाः शिवाः अर्थात् (iii) ………… भवन्तु । मार्गे काचिदपि बाधाः तव कृते समस्यां न उत्पादयेत् । एतेन सिध्यति यत् चन्दनः नारीस्वतन्त्रतायाः समर्थकः आसीत् ।
मञ्जूषा- धर्मयात्रायाः, मङ्गलकामनाम्, कल्याणकारिणः॥
उत्तर:
हि पुरुषै: (i)
सदा
गुणेष्वेव (ii)
प्रयत्नः
कर्त्तव्यः गुणयुक्तो (iii)
दरिद्रः
अपि ईश्वरैः गुणैः समः नास्ति ।
अथवा
भावार्थ:- यदा चन्दनः स्वपत्न्या काशीविश्वनाथं प्रति (i) धर्मयात्रायाः विषये जानाति तदा सः क्रोधितः न भवति। यत् तस्य पत्नी तं गृहव्यवस्थायै कथयित्वा सखिभिः सह भ्रमणाय गच्छति अपि तु तस्याः यात्रायाः कृते (ii) मङ्गलकामनाम् कुर्वन् कथयति यत् तव मार्गाः शिवाः अर्थात् (iii) कल्याणकारिणः भवन्तु । मार्गे काचिदपि बाधाः तव कृते समस्यां न उत्पादयेत् । एतेन सिध्यति यत् चन्दनः नारीस्वतन्त्रतायाः समर्थकः आसीत् ।
18. घटनाक्रमानुसारं लिखत-
(i) ‘प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनऋषयो वने निवसन्ति स्म ।
(ii) प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुं प्रभवति ?
(iii) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते ।
(iv) जलप्लावनैः, अग्निभयैः भूकम्पैः, वात्याचक्रैः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ?
(v) तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति।
(vi) पृथिवी, जलं, तेजो, वायुः आकाशश्चास्याः प्रमुखानि तत्त्वानि।
(vii) अतएव प्रकृतिरस्माभिः रक्षणीया।
(viii) इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, तर्पयति च सुखसाधनैः ।
उत्तर:
(i) प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते ।
(ii) इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, तर्पयति च सुखसाधनैः।
(iii) पृथिवी, जलं, तेजो, वायुः आकाशश्चास्याः प्रमुखानि तत्त्वानि ।
(iv) तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति।
(v) प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुम् प्रभवति ?
(vi) जलप्लावनैः, अग्निभयैः भूकम्पैः, वात्याचक्र:, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?
(vii) अतएव प्रकृतिरस्माभिः रक्षणीया।
(viii) प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनऋषयो वने निवसन्ति स्म।
19.
(क) अधोलिखितानां रेखांकितपदानां प्रसङ्गानुकूलं उचितार्थं लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1/2 × 4 = 2]
(i)
दुग्धदोहनं
कृत्वा ततः स्वप्रातराशस्य प्रबन्धं करिष्यामि।
(ii) द्वावेव धेनोः सेवायां
निरतौ
भवतः ।
(iii) सदैव प्रियवाक्यं
वक्तव्य
म्।
(iv) तेषां
मरालैः
सह विप्रयोगः भवति ।
(v) वसन्ते
लसन्तीह
सरसा रसालाः ।
मञ्जूषा
शोभन्ते, कथनीयम्, संलग्नौ, हंसैः, पयोदोहनम्
उत्तर:
(i) पयोदोहनम्
(ii) संलग्नौ
(iii) कथनीयम्
(iv) हंसै:
(v) शोभन्ते ।
(ख) अधोलिखितानां शब्दानाम् अर्थैः सह मेलनं कुरुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1/2 × 4 = 2]
(i) विगर्हयेत् – अपसार्य
(ii) विधूय – धनुर्धरः
(iii) धन्वी – निन्द्यात्
(iv) क्लेश्यमान: – परस्परम्
(v) अन्योन्यम् – संताप्यमानः
उत्तर:
(i) विगर्हयेत् – निन्द्यात्
(ii) विधूय – अपसार्य
(iii) धन्वी – धनुर्धरः
(iv) क्लेश्यमानः – संताप्यमानः
(v) अन्योन्यम् – परस्परम्
