Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 7 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 7 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
-
अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्का:, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त – व्याकरणम् – 25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए )
अस्माकम् उपरि वर्तते विशालः आकाशः । आकाशस्य अन्तः न अस्ति । अतः आकाशम् अनन्तम् अपि वदन्ति । तत्र असंख्यानि नक्षत्राणि सन्ति। आकाशे सूर्य:, चन्द्रः, भौम:, बुध, गुरु, शुक्रः, शनिः च सप्त ग्रहाः सन्ति । निशायां चन्द्रस्य उदयः भवति । तस्य प्रकाशः शीतलः अस्ति। सः सूर्यात् प्रकाशं विन्दति। पूर्णिमायां चन्द्रस्य बिम्बं वर्तुलं भवति । क्रमेण तत् क्षयति । अमावस्यायाम् आकाशे तस्य अंशः अपि न भवति । शुक्लपक्षे चन्द्रः क्रमेण वृद्धिं गच्छति कृष्णपक्षे क्रमेण क्षयति च । जना: चन्द्रस्य प्रकाशं ज्योत्स्नां चन्द्रिकां इति च वदन्ति । चन्द्रस्य विधुः सुधाकरः, औषधीशः, निशापतिः च इति अनेकानि अभिधानानि सन्ति । रात्रौ आकाशे तारा: दिव्यन्ति । ते अस्मत् अति दूरे सन्ति ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) आकाशस्य किं नास्ति ?
उत्तर:
अंतः
(ii) चन्द्रस्य उदयः कदा भवति ।
उत्तर:
निशायां
(iii) आकाशं किं वदन्ति ?
उत्तर:
अनन्तम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) अस्माकं उपरि कः वर्तते ?
उत्तर:
अस्माकं उपरि विशालः आकाशः वर्तते ।
(ii) चन्द्रस्य प्रकाशं किं वदन्ति ?
उत्तर:
चन्द्रस्य प्रकाशं ज्योत्सनां चन्द्रिकां च वदन्ति ।
(iii) आकाशे असंख्यानि किं सन्ति?
उत्तर:
आकाशे असंख्यानि नक्षत्राणि सन्ति ।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं ‘सौरमण्डलम्’ अस्ति।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) गृहाः इति पदस्य विशेषणं गद्यांशात् चित्वा लिखत ।
(क) शनि
(ख) सप्त
(ग) सूर्य
(घ) आकाशे
उत्तर:
(ख) सप्त
(ii) ‘दिवसे’ इति पदस्य विलोम पदं किम् ?
(क) दिनम्
(ख) अमावस्यायाम्
(ग) चन्द्रिकां
(घ) निशायां
उत्तर:
(घ) निशायां
(iii) ‘ते अस्मत् अति दूरे सन्ति’ अत्र ‘सन्ति’ क्रियापदस्यकर्तृपदं किम् ?
(क) कोऽपि
(ख) ते
(ग) अति दूरं
(घ) अस्मत्
उत्तर:
(ख) ते
(iv) ‘विस्तृत:’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) विशाल:
(ग) सूर्य:
(ख) आकाशः
(घ) चन्द्रः
उत्तर:
(क) विशाल:
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. भवान् रोहितः। स्वमित्रं अंकुरः पशुपक्षिभिः सह क्रूरव्यवहारात् निषेधयितुं लिखितं पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयत । (1/2 × 10 = 5 अङ्काः)
(आप रोहित हैं। अपने मित्र अंकुर को पशु-पक्षियों के साथ हो रहे क्रूर व्यवहार को रोकने के लिए लिखे गए पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूरा कीजिए ।)
पल्लवपुरम्
(i) …….. !
दिनाङ्कः 20.10.20XX
प्रियमित्र (ii)………..
सस्नेह नमस्ते ।
त्वया लिखितं पत्रम् इदानीमेव मया प्राप्तम्। एतत् (iii) ……….. चाऽहम् अतीव प्रसन्नः यत् त्वया वार्षिकक्रीडा समारोहे शूटिंग प्रतिस्पर्द्धायां (iv)………………. प्राप्तम्। मम हार्दिक वर्धापनं स्वीकरोतु परं सार्धमेव मम एकं निवेदनम् अप्यस्ति यत् स्वाभिरुचेः पूरणार्थवराकेभ्यः (v) ……….. जीवनाधिकारः तु नैव हर्तव्यम् । क्षणं विचारय मित्र । यदेतैः पशुपक्षिभिः कः अपराधः कृतः ? एते सर्वदैव प्रकृतेः (vi) ……. वर्धयन्ति । मयूरस्य नृत्यम्, पिकस्य गायनं शुकस्य (vii) ……… कपोतानाम् उड्डयनं, मृगाणां मनोहारिणी गतिश्च कस्य मनः न आनन्दयति । यदि सर्वे एव स्वाभिरुचिं पूरयितुम् एतेषां वधं करिष्यन्ति । तर्हि एते (viii) ……. दुर्लभः भविष्यन्ति। अतः कृपया मम निवेदनम् अन्यथान् ग्राह्यम् अपितु अस्मिन् विषये चिन्तयितव्यम् । गृहे सर्वेभ्य: (ix) …….. अभिवादनम्।
तव अभिन्नं मित्रम्
(x) ………..|
[मञ्जूषा – पशुपक्षिभ्यः, प्रथमस्थानम, मयराष्ट्रतः, सम्भाषणम्, विज्ञाय, शोभा, अंकुरः, जंतुशालायामपि, यथायोग्यं, रोहितः।
उत्तर:
पल्लवपुरम्
(i)
मयराष्ट्रतः
!
दिनाङ्कः 20.10.20XX
प्रियमित्र (ii)
अंकुर :
सस्नेह नमस्ते ।
त्वया लिखितं पत्रम् इदानीमेव मया प्राप्तम्। एतत् (iii)
विज्ञाय
चाऽहम् अतीव प्रसन्नः यत् त्वया वार्षिकक्रीडा समारोहे शूटिंग प्रतिस्पर्द्धायां (iv)
प्रथमस्थानम्
प्राप्तम्। मम हार्दिक वर्धापनं स्वीकरोतु परं सार्धमेव मम एकं निवेदनम् अप्यस्ति यत् स्वाभिरुचेः पूरणार्थवराकेभ्यः (v)
पशुपक्षिभ्यः
जीवनाधिकारः तु नैव हर्तव्यम् । क्षणं विचारय मित्र । यदेतैः पशुपक्षिभिः कः अपराधः कृतः ? एते सर्वदैव प्रकृतेः (vi)
शोभां
वर्धयन्ति । मयूरस्य नृत्यम्, पिकस्य गायनं शुकस्य (vii)
सम्भाषणम्
कपोतानाम् उड्डयनं, मृगाणां मनोहारिणी गतिश्च कस्य मनः न आनन्दयति । यदि सर्वे एव स्वाभिरुचिं पूरयितुम् एतेषां वधं करिष्यन्ति । तर्हि एते (viii)
जंतुशालायामपि
दुर्लभः भविष्यन्ति। अतः कृपया मम निवेदनम् अन्यथान् ग्राह्यम् अपितु अस्मिन् विषये चिन्तयितव्यम् । गृहे सर्वेभ्य: (ix)
यथायोग्यं
अभिवादनम्।
तव अभिन्नं मित्रम्
(x)
रोहितः
|
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत ।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए । ) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
[मञ्जूषा-उपवनम्, टोपिकां, उद्यानस्य, क्रीडनकैः, छत्रम्, ज्येष्ठा भगिनी, करणुकम्, उपनेत्रं, धारयति, रक्तकञ्चुकम्, पिता, च, अहं, क्रीडनकानि, _स्म, माता, अगच्छन्, तत्र, मनोरञ्जनस्य, साधनानि, अनेकानि आसन्, बालकाः, क्रीणन्ति, बालिकाः धावन्ति, वातावरणं, शुद्धं भवति, क्रीडन्ति।
उत्तर:
(i) अहं, ज्येष्ठा भगिनी, पिता माता च उपवनम् अगच्छन्।
(ii) तत्र मनोरञ्जनस्य अनेकानिसाधनानि आसन् ।
(iii) बालकाः क्रीडनकानि क्रीणन्ति स्म ।
(iv) बालिकाः धावन्ति क्रीडन्ति च स्म।
(v) उद्यानस्य वातावरणं शुद्धं भवति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
‘भारतदेशं ‘
भारतदेशं
[“मञ्जूषा – प्रतिवसन्ति प्राचीनदेशः कर्त्तव्यम्, एकसूत्रबद्धा, विविधानि दर्शयन्ति, आचाराः विचाराः, सर्वे, सुदृढ़, प्रतिरूपेण, अत्र, बहुविधा, अनेकाः, एकः, भाषाः, मतयुक्ता, निवसन्ति, अनेकाः धर्माः जनाः, सांस्कृतिक, एकता, प्रतिरूपेण, प्रतिवसन्ति, भारतीयः, वयं, प्रथमम्, भावना, अस्माभिः, देशं गर्व, भारतः, अस्ति, स्म, भारतं ।
उत्तर:
(i) भारत: एक: प्राचीनदेशः अस्ति ।
(ii) अत्र बहुविधाः आचाराः विचाराः अनेकाः भाषाः विविधानि मतयुक्ताः जनाः निवसन्ति ।
(iii) अत्र अनेकाः धर्माः जनाः एकसूत्रबद्धाः सांस्कृतिक एकता प्रतिरूपेण प्रतिवसन्ति स्मः ।
(iv) अत्र सर्वे भारतीयः ‘वयं भारतीय प्रथमम्’ इति सुदृढ़-भावना दर्शयन्ति।
(v) अस्माभिः ‘भारतं देशं’ गर्वं कर्त्तव्यम् ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(केवलं वाक्यपञ्चकम् )
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) राम सिंह से डरता है।
Ram fears from the lion.
उत्तर:
रामः सिंहात् बिभेति ।
(ii) वह बाजार से फल लाता है।
He brings fruit from market.
उत्तर:
सः आपणात् फलानि आनयति ।
(iii) सुरेश वृक्ष के नीचे सोता है।
Suresh sleeps under the tree.
उत्तर:
सुरेशः वृक्षस्य अधः शेते।
(iv) गीता पाठ पढ़ो।
Geeta study the lesson.
उत्तर:
गीता पाठं पठ।
(v) मैं गाँव जाऊँगा।
I will go to the village.
उत्तर:
अहं ग्रामं गमिष्यामि।
(vi) वह जाएगा।
He will go.
उत्तर:
सः गमिष्यति ।
(vii) पिताजी प्रात:काल घूमने जाते हैं।
Father goes to morning walk.
उत्तर:
जनकः प्रातःकाले भ्रमणाय गच्छति ।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए |) (केवल चार प्रश्न)
(i)
जगत् + नाथः
चतुर्भुजो अस्ति ।
उत्तर:
जगन्नाथः
(ii)
धनञ्च
सर्वं लभे ।
उत्तर:
धनं + च
(iii)
तत् + श्रुत्वाः
सः धावति ।
उत्तर:
तच्छ्रुत्वा
(iv)
कश्चित्
जनः शनैः चलति ।
उत्तर:
कः + चित्
(v) छात्र:
निर्बलः
अस्ति।
उत्तर:
नि: + बलः
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i)
द्रोणपुत्रः
अश्वत्थामा आसीत् ।
(क) द्रोणस्य पुत्रः
(ख) द्रोणाय पुत्रः
(ग) द्रोणात् पुत्रः
(घ) द्रोणि पुत्रः
उत्तर:
(क) द्रोणस्य पुत्रः
(ii) का
सुखदा?
साधुजन मैत्री |
(क) सुखस्य दात्री
(ख) सुखं ददाति सा
(ग) सुखः ददाति
(घ) सुखं ददाति
उत्तर:
(क) सुखस्य दात्री
(iii) स:
कृष्णभक्तः
अस्ति ।
(क) कृष्णस्य भक्तः
(ख) कृष्णम् भक्तः
(ग) कृष्णाय भक्तः
(घ) कृष्णात् भक्तः
उत्तर:
(क) कृष्णस्य भक्तः
(iv)
शरणागतस्य
रक्षां कुरु ।
(क) शरणम् आगतस्य
(ख) शरणा + आगतस्य
(ग) शरणाम आगता
(घ) शरण आगतस्य
उत्तर:
(क) शरणम् आगतस्य
(v) कोकिल
आम्रस्य वृक्षे
स्थित्वा पञ्चमस्वरेण गायति ।
(क) आम्रवृक्षे
(ख) आम्राय वृक्षाचा
(ग) आम्रानां वृक्षायाम्
(घ) आम्रात वृक्षात्
उत्तर:
(क) आम्रवृक्षे
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i)
श्रद्धा + मतुप्
ज्ञानं लभते ।
(क) श्रद्धावान्
(ख) शृद्धवानम्
(ग) श्रद्धायामं
(घ) श्रद्धवान्
उत्तर:
(क) श्रद्धावान्
(ii) मनुष्य जीवने परिश्रमस्थ
महत्त्वं
भवति ।
(क) महतवं + त्वं
(ख) महत् + त्व
(ग) महता + त्व
(घ) महानता + त्व
उत्तर:
(ख) महत् + त्व
(iii) सीता मधुरा
कवि + तल्
गायति ।
(क) कवि
(ख) कवितम
(ग) कविता
(घ) कवित्वम्
उत्तर:
(ग) कविता
(iv) बालिकया माता
चतुर + टाप्
अस्ति ।
(क) चतुरतमा
(ख) चतुरतरा
(ग) चतुरता
(घ) चतुरा
उत्तर:
(घ) चतुरा
(v) अस्या
अनुजा
राधिका अस्ति ।
(क) अनुज + टाप्
(ख) अनुज + त्व
(ग) अनुजता + टाप्
(घ) अनुजा + तल्
उत्तर:
(क) अनुज + टाप्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) रमा – सीते! त्वया कुत्र …….? (गम्)
(क) गम्यते
(ख) गम्येते
(ग) गम्यन्ते
(घ) गष्यामि
उत्तर:
(क) गम्यते
(ii) सीता-रमे! मया …….. गम्यते । (विद्यालय)
(क) विद्यालयात्
(ख) विद्यालयं
(ग) विद्यालयः
(घ) विद्यालयावः
उत्तर:
(ख) विद्यालयं
(iii) रमा-किं त्वं तत्र संस्कृतं ………? (पठ्)
(क) पठन्ति
(ख) पठति
(ग) पठसि
(घ) पठतः
उत्तर:
(ग) पठसि
(iv) सीता-आम् ……. तत्र संस्कृतम् पठ्यते। (अस्मद् )
(क) मया
(ख) वयं
(ग) तव
(घ) अहं
उत्तर:
(क) मया
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए ।)
(केवल चार प्रश्न)
(i) मैट्रोरेलयानं (9:00 प्रातः) ………… वादने शहादरा मैट्रोरेलस्थाने तिष्ठति ।
उत्तर:
नववादने
(ii) एतत् (9:15) ……… वादने कश्मीरीगेट आगच्छति ।
उत्तर:
सपादनववादने
(iii) एतत् (9:30) ………… वादने तीस हजार्याम् आगच्छति ।
उत्तर:
सार्द्धनववादने
(iv) एतत् (11:45) ……….. वादने रिठालारेलयानस्थाने आगमिष्यति ।
उत्तर:
पादोनद्वादशवादने
(v) एतत् 12:30 ……….. वादने आनन्द विहार स्थाने आगच्छति ।
उत्तर:
सार्धद्वादशवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए |) (केवल तीन प्रश्न)
[मञ्जूषा – ह्यः, अत्र, अपि, शनैः
(i) त्वं तत्र पश्य, उपवने महिला: …….. भ्रमन्ति ।
उत्तर:
अपि
(ii) कच्छप: तु ……… चलति ।
उत्तर:
शनै:
(iii) अहं …….. समयं न यापयामि ।
उत्तर:
वृथा
(iv) वानराः ………. कूर्दन्ति ?
उत्तर:
इतस्तत:
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत ( केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तत्र
तिस्रः
फलानि सन्ति
(क) त्रयः
(ख) त्रीन्
(ग) त्रीणि
(घ) त्रिभि
उत्तर:
(ग) त्रीणि
(ii)
तौ
बालिके क्रीडतः ।
(क) सा
(ख) ताः
(ग) ते
(घ) तौ
उत्तर:
(ग) ते
(iii) त्वया सह
के
गच्छति ।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ग) कः
(iv) किं त्वम् अपि
खादिष्यति
?
(क) खादिष्यदः
(ख) खादिष्यसि
(ग) खादिष्यथः
(घ) खादिष्यन्ति
उत्तर:
(ख) खादिष्यसि
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए )
न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टी । आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः प्रवारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदित्वापर्न – मान्यवर ! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि “त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः । अतः निजकृत्यस्य फलं भुङ्क्ष्व । अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य करादंडं लप्स्यसे” इति । न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) पुनः न्यायाधीशेन कस्मिन् विषये वक्तुमादिष्टी ?
उत्तर:
घटनायाः
(ii) प्रवारकमपसार्य कः वदति ?
उत्तर:
शव:
(iii) आरक्षिणि किं प्रस्तुतवति ?
उत्तर:
निजपक्षं
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) चौर्याभियोगे कति वर्षस्य दण्डं लप्स्यते ?
उत्तर:
चौर्याभियोगे वर्षत्रयस्य दण्डं लप्स्यते।
(ii) न्यायाधीशः आरक्षिणे किं दण्डं आदिश्यति?
उत्तर:
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्यति ।
(iii) न्यायाधीश: अंते किं निर्णयं दत्तवास?
उत्तर:
न्यायाधीश: अंते आरक्षिणे कारादंऽमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘अपमानम्’ इति पदस्य विलोम गंधाशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
सम्मानम्
(ii) ‘स्वपक्षं’ इत्यस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् ?
उत्तर:
निजपक्षं।
(iii) यादुक्तं वर्णयामि अत्र क्रिया पदं किम् ?
उत्तर:
वर्णयामि
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः ।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितोजनः
पारेङ्गितज्ञनफला हि बुद्धयः ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः उदीरितः अर्थ: गृह्यते ?
उत्तर:
पशु
(ii) अनुक्तम् अपिं कः ऊहति ?
उत्तर:
पण्डितः
(iii) नागाः कदा भारं वहन्ति ?
उत्तर:
बोधिताः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) बोधिता के भारं वहन्ति ?
उत्तर:
बोधिता : हयाश्च नागाश्च भारं वहन्ति ।
(ii) बुद्धयः कीदृश: ?
उत्तर:
पारेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ।
(iii) कीदृशः जनः अनुक्तमप्यूहति ?
उत्तर:
पंडितः जनः अनुक्तमप्यूहति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) श्लोके ‘वहन्ति’ क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर:
हयाः नागाः च’
(ii) “अश्वाः इति पदस्य पर्याय पदं श्लोके किं” प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
हयाः
(iii) मूर्ख: पदस्य कृते विलोम पदं श्लोके किम्?
उत्तर:
पण्डितः
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत | (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए )
मयूरः- ( वृक्षोपरितः – साट्टहासपूर्वकम् ) विरम, विरम,
आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्-
यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव ।।
को न जानाति तव ध्यानावस्थाम् । ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि । धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानितं जातम् । बानरः- (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः ।
मयूरः- अरे वानर ! तूष्णीं भव । कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना । यतः कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथा कर्तुं क्षम: ?
काकः- (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक् ! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः सगर्वं वदति ?
उत्तर:
वानरः
(ii) नाट्यांशे कः श्लोकं वदति ?
उत्तर:
मयूरः
(iii) ‘अरे वानर ! तूष्णीं भव।’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
मयूरः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) विधात्रा मयूरः कथं पक्षिराजः कृतः ?
उत्तर:
शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधाता एव मयूरः पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः किं वदति ?
उत्तर:
काकः (सव्यङ्ग्यम्) – ” अरे अहिभुक् ! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।” इति वदति
(iii) वानर : (सगर्वं ) किं वदति ?
उत्तर:
वानरः (सगर्व) ” अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः” इति कथयति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘ऊष्णे’ इति पदस्य कृते किं विलोम पदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
शीतले
(ii) ‘कौ न जानाति तव ध्यानाव स्थाम्’ अत्र ‘तव’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
योग्य:
(iii) ‘अयोग्यः’ इति पदस्य विलोम पदं गद्यांशे किं ?
उत्तर:
बकायः
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) लवकुशयोः वंशस्य कर्ता
भगवन् सहस्रदीधितिः
वर्तते।
उत्तर:
लवकुशयोः वंशस्य कर्ता कः वर्तते ?
(ii)
लवकुशौ
अस्मत् समानाभिजनौ संवृत्तौ।
उत्तर:
कौ अस्मत् समानाभिजनौ संवृत्तौ ?
(iii) अहं
जनकस्य
नामाधेयं जानामि ।
उत्तर:
अहं कस्य नामधेयं जानामि ?
(iv) आवां भ्रातरौ
सौंदर्यौ
स्वः ।
उत्तर:
आवां भ्रातरौ कीदृशः स्वः ?
(v) अनयोः स्पर्शः
हृदयग्राही
वर्तते ।
उत्तर:
अनयोः स्पर्शः कीदृशः वर्तते ?
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए | )
त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत् ।
परित्यज्य फलं पक्कं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः ।।
अन्वयः-य (i) ………. ‘वाचम् व्यक्त्वा परुषाम् वाचम् (ii) ………… (सः) विमूढधीः पक्वम् (फलम् ) (iii) ……. अपक्वम् फलम् (iv) …….. ।
[मञ्जूषा – अभ्युदीरयेत्, भुङ्क्ते धर्मप्रदाम् परित्यज्य।
उत्तर:
(i) धर्मप्रदाम्
(ii) अभ्युदीरयेत्
(iii) परित्यज्य
(iv) भुक्ङे
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्त स्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए)
मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति, गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गेः । मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभि:, समान – शील – व्यसनेषु सख्यम् ।।
भावार्थ: मैत्री सदैव (i) ……. भवति। यथा हि मृगाः मृगैः सह अनुगच्छन्ति, गाव: (ii) ……… सह, अश्वा: (iii) …….. सह, मूर्खा : मूर्खे: सह तथा च विद्वांसः (iv) …………..सह अनुगच्छन्ति।
[मञ्जूषा-विद्वद्भि, अश्वैः, गोभिः, समानशीलस्वभावेषु।
उत्तर:
(i) समानशीलस्वभावेषु
(ii) गोभिः
(iii) अश्वैः
(iv) विद्वद्भि
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (2 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) सुरभे रिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्।
(ii) अयि शुभे! किमेवं रोदिषि ? उच्चताम्।
(iii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभे: आश्रूणि आविसारन् ।
(iv) क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापथितुं बहुवारम् यत्नमकरोत् ।
(v) स: वृषभ: हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात ।
(vi) कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्ततः ।
(vii) तयोः बलिवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्।
(viii) कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत् ।
उत्तर:
(viii) कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्।
(vii) तयोः बलिवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्।
(vi) कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्ततः ।
(v) सः वृषभः हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात ।
(iv) क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापथितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्।
(iii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभे:आश्रूणि आविसारन्।
(i) सुरभे रिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्।
(ii) अयि शुभे! किमेवं रोदिषि ? उच्चताम्’।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) आवां
यमलौ
स्वः।
(क) शोभनीयः
(ख) सहोदरौ
(ग) लालनीयः
(घ) कथयति
उत्तर:
(ख) सहोदरौ
(ii) सा किमपि न
भणति
।
(क) कथयति
(ख) गछति
(ग) पलायति
(घ) लालनीय
उत्तर:
(क) कथयति
(iii) अयं मम
वयस्य
अस्ति ।
(क) जनः
(ख) मित्रम्
(ग) रिपुः
(घ) भ्राता:
उत्तर:
(ख) मित्रम्
(iv) रात्रौ
हिमकर:
शोभते ।
(क) तारकं
(ख) सूर्य:
(ग) चन्द्रः
(घ) ब्रह्माणं
उत्तर:
(ग) चन्द्र:
