Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 5 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 5 with Solutions
संस्कृतम् कक्षा 10
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
-
अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – क- कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त – व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
प्राचीनकाले शुद्धोधनः नाम राजा आसीत् । तस्य सिद्धार्थः नाम पुत्रः अभवत् । सिद्धार्थस्य पालनं विमाता गौतमी अकरोत् अतः तस्य नाम गौतमः अपि आसीत्। सिद्धार्थस्य हृदयं दयापूर्णम् आसीत् । एकदा सिद्धार्थस्य भ्राता एकं हंसं बाणेन अहनत् । सिद्धार्थस्य हृदयं हंसं दृष्ट्वा करुणया अपूरयत्। सिद्धार्थस्य वैराग्यभावम् अवलोक्य शुद्धोधनः अतीव चिन्तितः अभवत् तदा सः सिद्धार्थस्य विवाहः एकया रूपवत्या कन्यया सह कृतवान्। सिद्धार्थस्य राहुल: इति नाम्ना एकः पुत्रः अपि जातः । एकदा भ्रमणसमये सिद्धार्थ: एकं वृद्धं, एकं रोगिणम्, एकं मृतं मनुष्यं च अपश्यत्। ‘ सर्वोषाम् एव ईदृशी गतिः भवति’ इति ज्ञात्वा सः संसारात् विरक्तः अभवत् । एकदा रात्रौ सः स्वकीयां पत्नीं, पुत्रं, राजप्रासादं च त्यक्त्वा वनम् अगच्छत्। ‘बोधगया’ इति स्थाने सः बुद्धत्वं प्राप्तवान् । ततः ‘बुद्ध’ इति नाम्ना प्रसिद्धः अभवत् । सः संसारम् अमरतायाः मार्गम् अदर्शयत् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सिद्धार्थस्य पालनं का अकरोत् ?
उत्तर:
गौतमी
(ii) सिद्धार्थस्य हृदयं कीदृशम् आसीत्?
उत्तर:
दयापूर्णम्
(iii) प्राचीनकाले कः राजा आसीत्?
उत्तर:
शुद्धोधनः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सिद्धार्थस्य वैराग्यभावम् अवलोक्य कः चिन्तितः अभवत्?
उत्तर:
सिद्धार्थस्य वैराग्यभावम् अवलोक्य शुद्धोधनः चिन्तितः अभवत्।
(ii) सिद्धार्थः केन नाम्ना प्रसिद्ध अभवत्?
उत्तर:
सिद्धार्थः ‘बुद्ध’ इति नाम्ना प्रसिद्धः अभवत् ।
(iii) शुद्धोधनस्य पुत्रनाम किमासीत् ?
उत्तर:
शुद्धोधनस्य पुत्रनाम सिद्धार्थः आसीत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य गद्यांशस्य शीर्षकं ‘सिद्धार्थस्य विरक्ति: अस्ति।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘अदर्शयत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) शुद्धोधन:
(ख) स:
(ग) माता
(घ) पुत्रः
उत्तर:
(ख) सः
(ii) ‘दृष्ट्वा’ पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) अवलोक्य
(ख) ज्ञात्वा
(ग) त्यक्त्वा
(घ) विलोक्य
उत्तर:
(क) अवलोक्य
(iii) ‘दयापूर्णम्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) हंसम्
(ख) हृदयम्
(ग) गौतमः
(घ) मन:
उत्तर:
(ख) हृदयम्
(iv) “स: संसारम् अमरतायाः मार्गम् अदर्शयत्” इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम् ?
(क) अदर्शयत्
(ख) अभवत्
(ग) मार्गम्
(घ) संसारम्
उत्तर:
(क) अदर्शयत्
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. भवान् अभिनवः। भवान् पितुः स्थानान्तरणवशात् असमप्रदेशम् आगतः। स्थानान्तरण-प्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रधानाचायां प्रति लिखिते प्रार्थनापत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु। 1/2 × 10 = 5
(आप अभिनव है। आप पिताजी के स्थानान्तरण के कारण असम प्रदेश आ गये हैं। स्थानान्तरण प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रधानाचार्य के प्रति लिखे गये प्रार्थना-पत्र में रिक्त स्थानों को पूरा करके पत्र को उत्तर पुस्तिका पर लिखिए।)
सेवायाम्
माननीया (i) ____
डी. ए. वी. विद्यालय:,
नवदेहली।
विषय:-स्थानान्तरण-प्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रार्थनापत्रम्।
महोदये!
(ii) ______ निवेदनम् अस्ति यद् अहं भवत्या: विद्यालये नवमकक्षायां (iii) ____ 1 मम पितु: (iv) _____ असमप्रदेशस्य गौहाटीनगरे सज्जातम्। मम सम्पूर्णः परिवारः तत्रैव गत्वा निवासं (v) ______ । अहम् अपि (vi) ______ सह गत्वा तत्रैव
(vii) _______। अतः अहं प्रार्थये यत् कृपया मह्नं स्थानान्तरणपत्रं (viii) _______ अनुगृहृातु। भवत्या: (ix) ______ कृपा भविष्यति। धन्यवाद:।
भवत्या: (x) ______ शिष्य:
अभिनवः
नवमकक्षास्थ:
अनुक्रमाळ्क:-3
दिनाह्क: ______
मञ्जूषा-सविनयम्, पद्यमि, प्रधानाचार्या, परिवारेण, करिष्यति, प्रदाय, स्थानान्तरणम्, पठिष्यामि, महती, आज्ञाकारी।
उत्तर :
(i) प्रधानाचार्या
(ii) सविनयम्
(iii) पठामि
(iv) स्थानान्तरणम्
(v) करिष्यति
(vi) परिवारेण
(vii) पठिष्यामि
(viii) प्रदाय
(ix) महती
(x) आज्ञाकारी
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत ।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
मञ्जूषा – इदं, सूर्यः, कुटी, ग्रामीणः, चित्रे, प्रातःकाले, महिलाः, वृक्षाः, वः, पर्वताः, अस्ति, ग्रामः, घटः, सन्ति, प्रातःकालस्य, सूर्यः, उदेति, अपि, जनाः सामान्याः, चित्रं, दृश्यन्ते, भवन्ति, परित।
उत्तर:
(i) इदं चित्रं प्रातःकालस्य अस्ति।
(ii) प्रातःकाले सूर्यः उदेति ।
(iii) ग्रामीणः जनाः स्व- कार्मेषु संलग्नाः दृश्यन्ते ।
(iv) चित्रे पर्वताः अपि दृश्यन्ते ।
(v) ग्रामं परितः वृक्षाः सन्ति|
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखित विषयम् अधिकृत्य न्यूनातिन्यूनं पञ्चाभिः संस्कृतवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
क्रीडा दिवसः
(खेल का दिवस )
[मञ्जूषा-प्रदर्शयन्ति, क्रीडा दिवसः सन्ति, प्रसन्नाः, अनेकक्रीडाः च क्रीडाप्रतियोगिताः, अस्ति, क्रीडाक्षेत्रे, पुरस्कारवितरणम्, _प्रथमस्थानम्, सर्वे, विद्यालयस्य, अध, गर्वम्, अनुभवामि अलेभे, आयोजिताः, क्रीडकाः, उत्साहिताः।
उत्तर:
(i) अद्य क्रीडा दिवसः अस्ति।
(ii) प्रसन्नाः क्रीडका: अनेकक्रीडाः प्रदर्शयन्ति ।
(iii) विद्यालयस्य क्रीडाक्षेत्रे क्रीडाप्रतियोगिताः आयोजिताः सन्ति ।
(iv) धावने अहम् प्रथमस्थानम् अलभे ।
(v) सर्वे क्रीडकाः प्रसन्नाः उत्साहिताः च सन्ति ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए। (केवल पाँच वाक्य)
(i) उद्यान में फूल खिल रहे हैं।
Flowers are blooming in the garden.
(ii) मेरे पास पाँच फल हैं।
I have five fruits.
(iii) दिल्ली भारत की राजधानी है।
Delhi is the capital of India.
(iv) कल हम दोनों गोवा गए थे।
Both of us went to Goa yesterday.
(v) कृपया तुम मेरे लिए पानी लाओ।
Please bring water for me.
(vi) शनिवार को मैं उत्सव में जाऊँगा।
I will go to festival on Saturday.
(vii) अब तुम्हें पढ़ना चाहिए।
Now you should read.
उत्तर :
(i) उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) मम समीपे पञ्च फलानि सन्ति।
(iii) दिल्ली/देहली भारतस्य राजधानी अस्ति।
(iv) ह्य: आवां गोवानगरम् अगच्छाव/गतवन्तौ।
(v) कृपया त्वं मह्ं//मदर्थ जलम् आनय।
(vi) शनिवासरे अहम् उत्सवं गमिष्यामि।
(vii) अधुना त्वं पठेः अथवा अधुना त्वया पठनीयम// पठितव्यम्।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि/संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं
वा कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) विज्ञानस्य
दुरुपयोगः
विनाशाय भवति।
उत्तर:
दुः+ उपयोगः
(ii)
सज्जनाः
परोपकारं एव कुर्वन्ति ।
उत्तर:
सत्+जनाः
(iii)
एतत् + चित्रम्
पश्य पञ्च वाक्यानि लिखत ।
उत्तर:
एतच्चित्रम्
(iv) वृद्ध:
नि: + बलः
अस्ति।
उत्तर:
निर्बल:
(v)
क + चित्
जनः भोजनं करोति ।
उत्तर:
कश्चित्
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिये गये विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न) 1 × 4 = 4
(i) वानर: सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति।
(क) वृक्ष उपरि
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) वृक्षे उपरि
(घ) वृक्षम् उपरि
उत्तर :
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ii) प्रकृतिमाता (सस्नेहम्) – भो: भो: प्राणिनः! यूयं सर्वें एव मे सन्ततिः।
(क) स्नेहस्य सहितम्
(ख) स्नेहेन सहितम्
(ग) स्नेहस्य अभाव:
(घ) सोस्नेह:
उत्तर :
(ख) स्नेहेन सहितम्
(iii) सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते समयम् अनतिक्रम्य।
(क) यथासमयम्
(ख) यथासमय:
(ग) उपसमयम्
(घ) समयानुसारम्
उत्तर :
(क) यथासमयम्
(iv) वाक्पटु: केनापि प्रकारेण परर्न परिभूयते।
(क) वाचः पटुः
(ख) वाक् पटु:
(ग) वाचि पदु:
(घ) वाचोपटु:
उत्तर :
(ग) वाचि पटु:
(v) हया: च नागा: च वहन्ति बोधिताः।
(क) हयनागा:
(ख) हयानागौ
(ग) हयानागाश्च
(घ) हयनागौ
उत्तर :
(क) हयनागा:
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए |) (केवल चार प्रश्न)
(i) इयं बालिका
कुमार + ङीप्
अस्ति ।
(क) कुमारी
(ख) कुमारम्
(ग) कुमारि
(घ) कुमाङीप्
उत्तर:
(क) कुमारी
(ii)
फलवन्त:
वृक्षाः एव नम्राः भवन्ति ।
(क) फल + वन्तः
(ख) फल + मतुप्
(ग) फलवान्+अन्तः
(घ) फलिन् + वतुप्
उत्तर:
(ख) फल+मतुप्
(iii) गीतायाः
महत्त्वम्
सर्वे एव जानन्ति ।
(क) महत् + त्वा
(ख) महत् + त्व
(ग) मह + त्व
(घ) महत् + त्वम्
उत्तर:
(ख) महत्+त्व
(iv) भारते
उद्योग+ठक्
विकास: उत्तरोतरं वर्धते।
(क) औद्योगिकम्
(ख) औद्योगिक :
(ग) उद्योगिकम्
(घ) उद्यौगिक:
उत्तर:
(ख) औद्योगिक:
(v)
दानी
मानं त्यजेत् ।
(क) दान + डीप्
(ख) दानी + डीप्
(ग) दानीन् + डीप्
(घ) दानिना + डीप्
उत्तर:
(क) दान + डीप्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुन: लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)-
(i) आदित्य :-अभिनव! किं क्रीडितुं गच्छसि ?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) अहम्
(घ) स:
उत्तर :
(ख) त्वम्
(ii) अभिनव:-न, मया तु स्वपाठ:
(क) पठ्यते
(ख) पठामि
(ग) पठ्यसे
(घ) पठति
उत्तर :
(क) पठ्यते
(iii) आदित्य: – शोभनम् ! त्वं । लिखसि किम् ?
(क) निबन्ध:
(ख) निबन्धम्
(ग) निबन्धेन
(घ) निबन्धाय
उत्तर :
(ख) निबन्धम्
(iv) अभिनव:-न, तु गणितस्य अभ्यास: क्रियते।
(क) त्वया
(ख) अहम्
(ग) मया
(घ) त्वम्
उत्तर :
(ग) मया
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) प्रात: 7.30 ……… वादने प्रार्थना सभा अस्ति ।
उत्तर:
सार्द्धसप्त
(ii) प्रात: 10.00 ………. अर्द्धावकाशः भवति ।
उत्तर:
दश
(iii) मध्याह्ने 11.45 ……… वादने विविधाः क्रीडाः आयोज्यन्ते ।
उत्तर:
पादोनद्वादश
(iv) मध्याह्ने 1.15 ……….. वादने पूर्णावकाशः भवति ।
उत्तर:
सपादएक
(v) 1:30 ……….. वादने गृहं गच्छति ।
उत्तर:
साधैक
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- 1 × 3 = 3
(केवलं प्रश्नत्रयम)
(मज्जूषा में दिये गये उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। (केवल तीन प्रश्न)
(i) छात्रा: पादपान् सिश्वन्ति।
(ii) दुर्वहम् जीवितं जातम्।
(iii) निर्जनस्थाने रोदनं भवति।
(iv) गणितस्य परीक्षा अभवत्।
मज्जूषा- अत्र, इदानीम्, वृथा, ह्य:
उत्तर :
(i) इदानीम्
(ii) अत्र
(iii) वृथा
(iv) ह्य:
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i)
सा
मम भ्राता अस्ति ।
(क) तौ
(ख) ते
(ग) सः
(घ) त्वम्
उत्तर:
(ग) सः
(ii) मम् मित्रं
मूर्खम्
अस्ति
(क) मूर्खे
(ख) मूर्खा:
(ग) मूर्ख:
(घ) मूर्खान्
उत्तर:
(ग) मूर्खः
(iii) अहं सज्जनः
अस्ति
।
(क) स्तः
(ख) सन्ति
(ग) अस्मि
(घ) स्वः
उत्तर:
(ग) अस्मि
(iv)
श्वेतवर्णम्
अश्वः वेगेन धावति ।
(क) श्वेतवर्णोन
(ख) श्वेतवर्ण :
(ग) श्वेत वर्णेन
(घ) श्वेत वर्णात्
उत्तर:
(ख) श्वेतवर्णः
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखित गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद- “कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते’। इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्ट:।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए। केवल दो प्रश्न।)
(i) क: भयाकुलचित्तो नष्ट:?
उत्तर :
व्याघ्र:
(ii) सा बुद्धिमती कुत्र एकं व्याघ्रं ददर्श?
उत्तर :
मार्गे/गहनकानने
(iii) राजसिंहः क: आसीत्?
उत्तर :
राजपुत्र:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) सा पुत्रौ चपेटया प्रहत्य किं जगाद ?
उत्तर :
सा पुत्रौ चपेटय प्रहत्य जगाद-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीय: कशिचल्लक्ष्यते”।
(ii) बुद्धिमती सा किमर्थ पितुर्गुहं प्रति चलिता ?
उत्तर :
बुद्धिमती सा आवश्यककार्येण पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(iii) मार्गे सा बुद्धिमती किं ददर्श ?
उत्तर :
मार्गे सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श ?
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देश के अनुसार उत्तर लिखिए)-(केवल दो प्रश्न)
(i) गहनकानने सा बुद्धिमती एक व्याघ्रं ददर्श इत्यस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
बुद्धिमती
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता इत्यत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
भार्या
(iii) ‘गता’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
चलिता
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (5 अङ्काः))
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
वायुमंडलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम् ।
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम् ।
शुचि …… ||
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशं भक्ष्यं अस्ति ?
उत्तर:
कुत्सितवस्तुमिश्रितं
(ii) कीदृशं जलं नास्ति ?
उत्तर:
निर्मलं
(iii) समलं किमस्ति ?
उत्तर:
धरातलम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशं वायुमण्डलम्?
उत्तर:
भृशं दूषितं वायुमण्डलम्।
(ii) बहुशुद्धिकरणम् कुत्र करणीयम् ?
उत्तर:
बहुशुद्धिकरणम् बहिरन्तर्जगति करणीयम्।
(iii) भक्ष्यं कीदृशमस्ति ?
उत्तर:
भक्ष्यं कुत्सितवस्तु मिश्रितम् अस्ति।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘वारि’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
जलं
(ii) ‘अभक्ष्यं’ इत्यस्य विलोमपदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
भक्ष्य
(iii) ‘बहु शुद्धीकरणम्’ इत्यस्य क्रियापदं श्लोके किम् ?
उत्तर:
करणीय
14. अभोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
मयूर: – (वृक्षोपरित: – साद्टहासपूर्वकम्) विरम, विरम, आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्-
यदि न स्यान्नरपति: सम्यड्नेता ततः प्रजा। अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥ को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्व पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानर: – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे बन्यजीवाः।
मयूर: – अरे वानर! तूष्ण्णी भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना। यतः कोऽप्यन्य: विधातुः निर्णयम् अन्यथा कतुं क्षमः?
काक: – (सव्यड्ग्यम्) अरे अहिभुक् ! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)-
(i) क: सगर्व वदति ?
उत्तर :
वानर:
(ii) नाट्यांशे कः श्लोकं वदति?
उत्तर :
मयूर:
(iii) ‘अरे वानर! तूष्ण्णी भव।’ इति क: कथयति?
उत्तर :
मयूर:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) विधात्रा मयूरः कथं पक्षिराजः कृतः?
उत्तर :
शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एव मयूरः पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः किं वदति?
उत्तर :
काक: (सख्यड् ग्यम्) – “अरे अहिभुक् नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।” इति वदति।
(iii) वानरः (सगर्व) किं वदति ?
उत्तर :
वानर: (सगवं) “अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवा:” इति कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत् (केवलं प्रश्नद्वयम्)- 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अहमेव योग्यः वनराजपदाय इत्यत्र क: कथयति?
उत्तर :
वानर:
(ii) स्थापयता विधात्रा’ इत्यन्त्र किं विशेष्यपदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
विधात्रा
(iii) ‘मस्तके’ इत्यस्य पदस्य कृते किं अन्न पर्यायपद प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
शिरसि
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सः शवः
प्रावारकम्
अपसार्य निवेदितवान्।
उत्तर:
सः शवः कम् अपसार्थ निवेदितवान् ?
(ii) ग्रामस्य
आरक्षी
एव चौरः आसीत् ।
उत्तर:
ग्रामस्य कः एव चौरः आसीत् ?
(iii) सः
भारवेदनया
क्रन्दति स्म ।
उत्तर:
सः कथा क्रन्दति स्म ?
(iv) तस्य मृतशरीरं
राजमार्गनिकषा
वर्तते ।
उत्तर:
तस्य मृत शरीरं कुत्र वर्तते ?
(v) स बसयानं विहाय
पादातिरेव
प्राचलत्।
उत्तर:
स बसयानं विहाय कथं प्राचलत् ?
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥
अन्वयः -यः (i) ____ वाचम् त्यक्त्वा परुषाम् वाचम् (ii) ____
(सः) विमूढधी: पक्वम् (फलम्)
(iii) ______ अपक्वम् फलम्
(iv) _____।
मज्जूषा-अभ्युदीरयेत्, भुङ्क्ते, धर्मप्रदाम्, परित्यज्य अथवा
मञ्जूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थें रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
काक: कृष्ण: पिक: कृष्णः को भेद: पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काक: काक: पिक: पिकः॥
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् _____ वर्ण: कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्ण: _____ एव अस्ति। अतः पिके काके च कः भेद: अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा ____ समय: आगच्छति तदा तयो: स्वरै: ज्ञायते यत् क: _____ अस्ति कश्च पिको वर्तते।
मउ्जूषा-वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्ण:
उत्तर :
अन्वय: –
(i) धर्मप्रदाम्
(ii) अभ्युदीरयेत्
(iii) परित्यज्य
(iv) भुङक्ते।
अथवा
भावार्थम् –
अस्य भावोऽस्ति यत् काकस्य वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः कृष्णः एव अस्ति। अतः तयोः पिके काके च क: भेद: अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा वसन्तस्य समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरैः ज्ञायते यत् क: काक: अस्ति कश्च पिको वर्तते।
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) विचित्रयुक्त्या न्यायाधीशः निर्णयं कृत्वा तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ii) पार्श्वस्थिते ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
(iii) शवः प्रावारकमपसार्थ सर्व वृत्तान्तं निवेदितवान् ।
(iv) काश्चन चौर: रात्रौ तस्मिन् गृहे प्रविश्य मञ्जूषामेकां आदाय पलायितः ।
(v) सर्व वृत्तमवगत्य न्यायाधीशः तं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(vii) ग्रामवासिनः वराकमतिथिमेव चौरं मत्वाऽभर्त्सयन् ।
(viii) निर्धनः जनः सायं समयेऽपि गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
उत्तर:
(viii) निर्धनः जनः सायं समयेऽपि गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(ii) पार्श्वस्थिते ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(iv) काश्चन चौर: रात्रौ तस्मिन् गृहे प्रविश्य मञ्जूषामेकां आदाय पलायितः ।
(vii) ग्रामवासिनः वराकमतिथिमेव चौरं मत्वाऽभर्त्सयन् ।
(v) सर्वं वृत्तमवगत्य न्यायाधीशः तं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी ।
(iii) शवः प्रावारकमपसार्थ सर्व वृत्तान्तं निवेदितवान्।
(i) विचित्रयुक्त्या न्यायाधीशः निर्णयं कृत्वा तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्रितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) नवमालिका रसालं मिलिता।
(क) वनम्
(ख) आम्रम्
(ग) वृक्षम्
(घ) पत्रम्
उत्तर :
(ख) आम्रम्
(ii) राजपुत्रस्य भार्या पुत्रद्वयोपेता पितृगृहं प्रति चलिता।
(क) माता
(ख) सखी
(ग) पत्नी
(घ) स्त्री
उत्तर :
(ग) पत्नी
(iii) वृष: जवेन गन्तुम् अशक्तः आसीत्।
(क) तीव्रगत्या
(ख) ‘जव’ इति अन्नेन
(ग) मन्दं मन्दम्
(घ) तीव्रेण
उत्तर :
(क) तीव्रगत्या
(iv) करी च सिंहस्य बलं जानाति।
(क) कर:
(ख) सिह:
(ग) गज:
(घ) शशक:
उत्तर :
(ग) गजः।
