Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 4 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 4 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
-
अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम्-15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
एकदा एक विदेशीयः भारतम् आगतः । अत्रागत्य निवसन्तं तं विदेशीयं तस्य भारतीय मित्रमपृच्छत् भारतभूमौ निवासेन भवतः विचारेषु किंचित् परिवर्तनम् किम्? विदेशीयेन उक्तम् मूलभूतं परिवर्तनम् जातम्! आस्तिकः सञ्जाता अहम् ! अतीव प्रसन्नः सन् भारतीयः अवदत् – एतदेव मम् भारतस्य धर्म प्राणता! परम् एतादृशां परिवर्तनं कथं जातम् ? सोऽवदत्- नात्र मया कोऽपि परिश्रमेण सत्येन च कार्यं कुर्वन् दृष्टः तथाऽपि सर्वे पूर्णोदरं भुञ्जन्ति अवश्यमेव कोऽपि अलौकिक शक्ति सम्पन्नः, भारतपक्षपाती अकर्मण्य – कृपालुः । स च ईश्वरं विहाय कोऽन्यः भवितुम् शक्नोति? भारतीयं मित्रं सलज्जः तूष्णीम् च अभवत् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) विदेशीयस्य विचारेषु कीदृशं परिवर्तनम् अभवत्?
उत्तर:
मूलभूतम्
(ii) विदेशीयम् आस्तिकं दृष्ट्वा कः प्रसन्नः आसीत्?
उत्तर:
भारतीयः
(iii) एकदा एक विदेशीयः कुत्र आगतः ?
उत्तर:
भारतम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भारतीय विदेशीयं मित्रं किम् अपृच्छत् ?
उत्तर:
भारतीय विदेशीय मित्र अपृच्छत अत्रागत्य भारत भूमौ निवासेन भवतः विचारेषु किंचित् किम् परिवर्तनम्।
(ii) प्रसन्नः सन् भारतीयः किम् अवदत् ?
उत्तर:
प्रसन्नः सन् भारतीय अवरत् एतदेव मम भारतस्य धर्म प्राणताः।
(iii) कः अतीव प्रसन्नः सन् अवदत् ?
उत्तर:
भारतीय अतीव प्रसन्नः सन् अवदत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत । (1 अब)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
“एक: विदेशीयः भारतम् आगतः ”
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न )
(i) ‘खादन्ति’ इति क्रियापदस्य पर्यायपदं चित्वा लिखत ।
(क) शक्नोति
(ख) भुञ्जन्ति
(ग) विबन्ति
(घ) अभवत्
उत्तर:
(ख) भुञ्जन्ति
(ii) ‘आगत:’ इत्यस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) एकदा
(ख) विदेशीयः
(ग) भारतम्
(घ) तम्
उत्तर:
(ख) विदेशीयः
(iii) ‘नास्तिक’ अस्य विपर्ययपदं किम् ?
(क) साहसिक:
(ख) आस्तिक
(ग) वैदेशिका:
(घ) धार्मिकः
उत्तर:
(ख) आस्तिक:
(iv) “एक विदेशीयः भारतम् आगतः” अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ?
(क) आगतः
(ग) विदेशीयः
(ख) भारतम
(घ) एकः
उत्तर:
(क) आगतः
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. पितरं प्रति लिखितम् अधः पत्रं मज्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(पिता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुन: लिखिए।)
(i) ____
दिनाइ्क: _____
पूज्य: (ii) _____।
सादर प्रणामाः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। इदं विज्ञाय भवान् अतिप्रसन्न: भविष्यति यद् गतदिवसे अन्तर्विद्यालयीयभाषणप्रतिस्पर्धायों मया (iii)____ स्थानं लब्धम्। क्रीडादिवसे (iv)____ अहमेव प्रथमः आसम् । अस्मिन् वर्षे वार्षिकोत्सवे अहं नाद्याभिनयं (v)_____ । अयं वार्षिकोत्सव: आगामि-सोमवासरे (vi)____ । विद्यालयस्य पक्षतः ह्य एव (vii)_____ प्रेषितम्। अहमपि (vii)_____ सूचयामि, भवान् अवश्यम् आगच्छतु। मम (ix) ____ भविष्यति।
भवतः आज्ञाकारी पुत्र :,
(x) _____ ।
मऊ्जूषा- निमन्त्रणपत्रम्, धावनप्रतियोगितायाम्, पीयूषः, उत्साहवर्धनम्, भवन्तम्, प्रयागराजतः, प्रथमम्, करिष्यामि, पितृमहोदया:, आयोजयिष्यते
उत्तर :
(i) प्रयागराजत :
(ii) पितृमहोदया:
(iii) प्रथमम्
(iv) धावनप्रतियोगितायाम्
(v) करिष्यामि
(vi) आयोजयिष्यते
(vii) निमन्त्रणपत्रम्
(viii) भवन्तम्
(ix) उत्साहवर्धनम्
(x) पीयूष:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – क्रीडन्ति पुष्पाणि आगच्छन्ति पवित्रा, उद्याने विकसन्ति जनाः वातावरणं, उद्यानस्य इदं अस्ति, अनेकाः बालकाः बालिकाः, अत्र, अनेकानि भ्रमणाय, शुद्ध, भवति।]
उत्तर:
(i) इदं उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) जनाः अत्र भ्रमणाय आगच्छन्ति।
(iii) उद्याने वातावरण शुद्धं भवति।
(iv) बालकाः बालिकाः च क्रीडन्ति ।
(v) उद्याने अनेकानि पुष्पाणि विकसन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
(निम्नलिखित विषय पर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“अस्माकं भारतम्’
हमारा भारत
[मञ्जूषा – प्राचीन देशः, बहुविधाः आचाराः विचाराः अनेकाः भाषाः विविधानि एकसूत्र बद्धाः सुदृढ भावना, सांस्कृतिक एकता निवसन्ति, भारतम्, अस्ति मतानि, अनेके धर्माः जनाः भेद, विहाय परस्पर प्रेमपूर्वक, सर्वत्र दृश्यते, नागरिकेषु मनसि वर्ष, प्रथमम् भवति।]
उत्तर:
(i) अस्माकं भारत प्राचीन देशः अस्तिा
(ii) भारते सर्वत्र विविधानि मतानि दृश्यन्ते।
(iii) अनेके धर्माः जनाः परस्परं प्रेमपूर्वकं निवसन्ति |
(iv) अत्र अनेकाः आचाराः विचाराः भाषाः च सन्ति।
(v) वयम एक सूत्रे बद्धाः अस्माकम् च मनसि सुदृढ़ भावना भवति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) लता नाचती है।
Lata dances.
(ii) तुम सब गेंद से खेलते हो।
All of you play with the ball.
(iii) कल मोहन बाजार जायेगा।
Mohan will go to the market tomorrow.
(iv) कल रमेश कहाँ था?
Where was Ramesh yesterday?
(v) रमा सीता के साथ पढ़े।
Rama study with Sita.
(vi) वृक्ष से पत्ते गिरते हैं।
Leaves fall down from the tree.
(vii) क्या मैं पढ़ाँ?
May I read?
उत्तर :
अनुवाद:
(i) लता नृत्यति।
(ii) यूयं कन्दुकेन क्रीडथ।
(iii) श्वः मोहनः आपणं गमिष्यति।
(iv) ह्य: रमेशः कुत्र आसीत् ?
(v) रमा सीतया सह पठेत्/पठतु।
(vi) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।
(vii) किं अहं पठेयम् ?
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का उचित संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i)
सकल + जगद्
ध्वस्तं भविष्यति ।
उत्तर:
सकलञ्जगद्
(ii) मन्ये
वायो: + इव
सुदुष्करम्।
उत्तर:
वायोरिव
(iii) सूर्यः
प्रातः + उदेति
।
उत्तर:
प्रातरुदेति
(iv)
मनोहरं
इदम् उद्यानम् ।
उत्तर:
मन: + हर
(v)
जगत् + ईश्वरः
प्राणिनाः रक्षकोऽस्ति ।
उत्तर:
जगदीश्वरः
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्रितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेथ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) काचिदियमिति व्याश्रमारी।
(क) व्याघ्राय मारयति इति सा
(ख) व्याघ्रं मारयति इति सा
(ग) व्याघ्रस्य मारयति इति सा
(घ) व्याघ्रः मारयति इति स:
उत्तर :
(ख) व्याघ्रं मारयति इति सा।
(ii) मुनि: राजानं इष्टम् अभ्यनन्दत्।
(क) यथिष्टम्
(ख) यथाष्टम्
(ग) यथेष्टम्
(घ) यथोष्टम्
उत्तर :
(ग) यथेष्टम्
(iii) रामः लवकुशौ उपवेशयितुम् कथयति।
(क) लवम् च कुशम् च
(ख) लवाय च कुशाय च
(ग) लवः च कुशः च
(घ) लवम् कुशम् च
उत्तर :
(क) लवम् च कुशम् च
(iv) गलबद्धभृगालक: व्याघ्र: पुन: पलायितः।
(क) गलबद्धः शृगालक:
(ख) गले बद्ध भृगाल यस्य स:
(ग) भृगालस्य गले बद्ध
(घ) गले बद्धे यस्यस:
उत्तर :
(ख) गलेबद्धशृगाल: यस्य स:
(v) क्रोधो हि शत्रु: देहस्य विनाशनाय।
(क) देहविनाशनाय
(ख) देहनाशने
(ग) देहोनाशनाय
(घ) विनाशनाय देहः तम्
उत्तर :
(क) देहविनाशनाय
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरम् पत्त विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4 अङ्कः)
(निम्नलिखित वाक्यों में मेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) भ्रष्टाचारेण अस्माकम्
समाज + ठक्
पतनं भवति !
(क) सामाजिकम्
(ख) सामाजिक:
(ग) सामाजिक
(घ) समाजिकी
उत्तर:
(ख) सामाजिक:
(ii)
बलवती
हि आशा
(क) बली + मतुप्
(ख) बल + मतुप्
(ग) बल + णिनि
(घ) बलवत्
उत्तर:
(ख) बल + मतुप्
(iii) भवनस्य
सुन्दर + तल्
दर्शनीया अस्ति।
(क) सुन्दरता
(ख) सुन्दरतम्
(ग) सुन्दरतल्
(घ) सुन्दरत्
उत्तर:
(क) सुन्दरता
(iv) एषा चतुरा बालिका अस्ति ।
(क) चतुरता + टाप्
(ख) चतुरम्+टाप्
(ग) चतुर+टाप्
(घ) चतुः टाप्
उत्तर:
(ग) चतुर+टाप्
(v)
मास + ठक्
पत्रम् एतत् वर्तते ।
(क) मासिका
(ख) मासिका
(ग) मासिक:
(घ) मासिकम्
उत्तर:
(ग) मासिक:
8. वाच्यानुसारम् अचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सुधा-इदानीम् _____ गीतापुस्तकं पढ्यते।
(क) पठामि
(ख) पठति
(ग) मया
(घ) अहम्
उत्तर :
(ग) मया
(ii) शीला-अहमपि प्रातः गीताम् _____।
(क) पठामि
(ख) पठ्यते
(ग) पठति
(घ) पठसि
उत्तर :
(क) पठामि
(iii) गीतायां कर्मयोगस्य निरूपणम् अस्ति, एतद्विषये _____ कथं चिन्त्यते ?
(क) भवता
(ख) भवान्
(ग) भवती
(घ) भवत्या
उत्तर :
(घ) भवत्या
(iv) तेन व्याघ्रेण तथाकृत्वा काननं _____।
(क) गम्यते
(ख) गच्छति
(ग) गच्छसि
(घ) गमति
उत्तर :
(क) गम्यते
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्या पूरयत । (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(i) रामू (4:45) …………… वादने पशुभ्यः घासं ददाति।
उत्तर:
पादोनपञ्चवादने
(ii) स: (5:15) …………… वादने गां दोग्धि ।
उत्तर:
सपादपञ्चवादने
(iii) स ( 6:00) …………… वादने क्षेत्रम् गच्छति।
उत्तर:
षड्वादने
(iv) स: (6:30) …………… वादने हलकार्य करोति ।
उत्तर:
सार्धषडवादने
(v) स: (8:00) …………… वादने प्रातरांशम् करोति।
उत्तर:
अष्टवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितै: अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) आशीष: ______ अत्र आगमिष्यति।
(ii) उर्मिला सीता ______ गीतं गायत:।
(iii) परीक्षक: ______ परीक्षणं कृतवान्।
(iv) सोहनः त्वया ______ क्रीडितुम् इच्छति।
मज्जूषा- च, श्व:, ह्यः, सह
उत्तर :
(i) श्व:
(ii) च
(iii) ह्य:
(iv) सह
11. अधोलिखितं वाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्ध पदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i)
सः
बालकं पश्यसि ।
(क) त्वम्
(ख) सा
(ग) यूयम्
(घ) अहम्
उत्तर:
(क) त्वम्
(ii)
बालकः
विद्यालयं गच्छतः ।
(क) बालकम्
(ख) बालकौ
(ग) बालकाः
(घ) बालिका
उत्तर:
(ख) बालकौ
(iii)
रामः
हसामि।
(क) अहम्
(ख) त्वम्
(ग) युवाम्
(ध) कलम:
उत्तर:
(क) अहम्
(iv) स:
कलमात्
लिखति ।
(क) कलमेन
(ख) कलमानि
(ग) कलमम्
(घ) अस्माकं
उत्तर:
(क) कलमेन
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गध्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कश्चन निर्धनो जन: भूरि परिश्रम्य किज्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तच्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्श्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्। पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘ निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, एवं विचार्य स पाश्वस्थिते ‘ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कब्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) निर्धनजनः कथं वित्तम् उपार्जितवान् ?
उत्तर :
परिश्रम्य
(ii) तत्तनयः छात्रावासे निवसन् कस्मिन् संलग्न: समभूत् ?
उत्तर :
अध्ययने
(iii) पिता कं द्रष्टुं प्रस्थित: ?
उत्तर :
पुत्रम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) जन: किमर्थ पदाति: प्राचलत् ?
उत्तर :
जनः अर्थकार्श्येन पीडितः पदातिः प्राचलत्।
(ii) निशान्धकारे प्रसृते स: किम् अचिन्तयत् ?
उत्तर :
स: निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा इति अचिन्तयत्।
(iii) तस्मै आश्रयं कः प्रायच्छत् ?
उत्तर :
करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘धनम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
वित्तम्
(ii) ‘प्रस्थितः’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
पिता
(iii) ‘गृही’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
करुणापर:
13. अधोलिखितं पद्यांश पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (6 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः ।
अनुक्तमप्यूहति पंडितो जनः,
परेङ्गिताज्ञानफला हि बुद्धयः ।।
I. एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1⁄2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) उदीरितोऽर्थ किं गृह्यते ?
उत्तर:
पशुनापि
(ii) कः अनुक्तमप्यूहति ?
उत्तर:
पंडित जनः
(iii) पारेङ्गिताज्ञानफलाके?
उत्तर:
बुद्धयः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अड्डा)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) हवाश्च नागाश्च किं कुर्वन्ति ?
उत्तर:
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः ।
(ii) बुद्धयः कीदृश: ?
उत्तर:
बुद्धयः हि परेङ्गिताज्ञानफला
(iii) कः पशुनापि गृह्यते?
उत्तर:
उदीरतोऽर्थः पशुनापि गृह्यते ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘मूढः जनः’ अस्य पदस्य विलोमपदं श्लोके किम्? (1 × 2 = 2 अङ्का)
उत्तर:
पंडित जनः
(ii) ‘गजा’ इति पदस्य कृते कि पर्यायपदं श्लोके प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
नागा:
(iii) ‘वहन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर:
बोधिताः
14. अधोलिखित नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
लव: – भ्रातरावावां सोद्यौं।
राम: – समरूप: शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किज्चिदन्तरम्।
लव:- आवां यमलौ।
राम: – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम् ?
लव: – आर्यस्य वन्द्रनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (वुर्शं निर्दिश्य) आर्योडपि गुरुचरणवन्द्नायाम् … …….. 1
कुश: – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
राम: – अहो। उदात्तरम्यः समुदाचारः। किं नामधेयो भवतोर्गुरु:।
लव: – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1 (एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) लवं क: पृच्छति यत् किं नामधेयम् ?
उत्तर :
राम:
(ii) लवकुशयोः गुरु: क:?
उत्तर :
वाल्मीकि:
(iii) उदात्तरम्य: क:?
उत्तर :
समुदाचारः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कुशः किं कथयति ?
उत्तर :
कुशः कथयति- कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
(ii) भ्रातरावावां सोदर्यों इति श्रुत्वा राम: किं कथयति?
उत्तर :
समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किज्चिदन्तरम्।
(iii) लवकुशयो: गुरु: क: आसीत्?
उत्तर :
वाल्मीकि: लवकुशयो: गुरु: आसीत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) नाद्यांशे ‘श्रावयामि’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् अस्ति?
उत्तर :
अहं
(ख) ‘उदात्तरम्यः समुदाचार:’ इत्यत्र विशेष्यपद किम्?
उत्तर :
समुदाचार:
(ग) ‘सहोदरौ’ इत्यस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
सोदर्यों
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए ।)
(केवल चार प्रश्न)
(i)
चन्दनदासेन
राज्ञः अपरिक्लेशविषये प्रष्टव्यः ।
उत्तर:
केन
राज्ञः अपरिक्लेशविषये प्रष्टव्यः ।
(ii) चाणक्यम् उपसृत्य
चन्दनदासः
प्रणमति ।
उत्तर:
चाणक्यम् उपसृत्य
कः
प्रणमति।
(iii) भीता: राजपुरुषाः
देशान्तरं
व्रजन्ति ।
उत्तर:
भीताः राजपुरुषाः
कुत्र
व्रजन्ति ।
(iv)
नन्दस्य
अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति ।
उत्तर:
कस्य
अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति ।
(v) तृणानामग्निना सह
विरोध
।
उत्तर:
तृणानामग्निना सह
कीदृशः
।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 × 4 = 4
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृहयते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिता:।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेडिगतज्ञानफला हि बुद्धय:।
अन्वय:-(i)_____ अपि उदीरितः अर्थः _____ गृह्यते, बोधिताः हयाः (ii) ____ च बोधिताः (भारम्) वहन्ति। (iii)_____ जनः अनुक्तम् अपि ऊहति। (iv) _____ परेड्गतज्ञानफलाः हि (भवन्ति)।
मञ्जूषा- नागा:, बुद्धय:, पशुना, पण्डित:
अथवा
मऊ्जूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरबित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
वाक्पटु धैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥
भावार्थः -य: मन्त्री (i) ____ सम्भाषणे चतुरः, धैर्ययुक्तः, (ii)____ च भवति, स: मन्त्री (iii) ____ कथमपि (iv) ____ न शक्यते।
मज्जूषा-तिरस्कर्तुम्, निर्भीक:, सभायाम्, विरोधिथि:
उत्तर :
अन्वय:
(i) पशुना
(ii) नागा:
(iii) पण्डित:
(iv) बुद्धय:
अथवा
भावार्थ:
(i) सभायाम्
(ii) निर्भीक:
(iii) विरोधिभि:
(iv) तिरस्कर्तुम्
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।
(ii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
(iii) कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथ: ?
(iv) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद्।
(v) मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(vi) एकदा बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(vii) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्म ।
(viii) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः ।
उत्तर:
(viii) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः ।
(vii) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्मा
(vi) एकदा बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(v) मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(iv) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्र्ष्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद्।
(iii) कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ?
(ii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्।
(i) पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्)- 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) कश्चिद् धूर्तः श्रृगालः हसन्नाह।
(क) विडाल:
(ख) व्याघ्र:
(ग) जम्बुक:
(घ) मृग:
उत्तर :
(ग) जम्बुक:
(ii) पिता तनूजस्य रुगणतामाकणर्य व्याकुलो जातः।
(क) शरीरस्य
(ख) पुत्रस्य
(ग) गात्रस्य
(घ) शिष्यस्य
उत्तर :
(ख) पुत्रस्य
(iii) अभियुक्तः अतीव कृशकायः।
(क) दुर्बलः
(ख) सबल:
(ग) भीमकायः
(घ) बलिष्ठ:
उत्तर :
(क) दुर्बल:
(iv) तस्य गृहम् राजमार्ग निकषा वर्तते।
(क) निकटम्
(ख) दूरम्
(ग) स्पर्शम्
(घ) समीपम्
उत्तर :
(क) निकटम्
