Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 2 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 2 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
-
अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति ।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
प्रकृत्या अस्मभ्यं पवित्रं पर्यावरणम् प्रदत्तम् । परं मानवैः स्वकुकृत्यैः इदं प्रदूषितं कृतम् | प्रदूषणसमस्यायाः विषये अद्य सम्पूर्णः विश्व : चिन्ताकुलः अस्ति । प्रदूषणं निवारणस्य उपायेषु वृक्षारोपणं सर्वोत्कृष्टं मतम् । प्रदूषणसमस्या तदैव उपस्थिता यदा मानवेन स्वार्थसिद्धये वृक्षकर्तनम् आरब्धम्। वृक्षाः मानवजीवनस्य प्राणभूताः । तेषामभावे च विषाक्तवायुः अतिवृष्टिः अनावृष्टिः, भूक्षरणं च भवति । प्रकृतौ सन्तुलन स्थापनार्थं वृक्षरक्षणम् वृक्षारोपणं च आवश्यकम् । विषाक्तवायो: शोषणस्य सामर्थ्यं वृक्षेषु एवास्ति । येन वातावरणं शुद्धं भवति । नष्टप्रायाणां पशुपक्षिणां जातीनां च रक्षा अपि अनेनैव संभवा । अतः वृक्षारोपणम् अधिकाधिकं कर्त्तव्यम् । यतोहि ‘वृक्षो रक्षति रक्षितः । ‘ मानवः लोभवशात् वृक्षाणां कर्तनं करोति । एतादृशं कृत्वा सः स्वमहत् अहितं करोति । अतः वृक्षाणां रोपणं एवं हितकरं अस्ति न तेषां कर्तनम्। (1 × 2 = 3 अङ्काः)
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) रक्षितः कः रक्षति ?
उत्तर:
वृक्षः
(ii) कया अस्मभ्यं पवित्रं पर्यावरणम् प्रदत्तम् ?
उत्तर:
प्रकृत्या
(iii) प्रदूषण निवारणस्य उपायेषु किं सर्वोत्कृष्टं मतम् ?
उत्तर:
वृक्षारोपणम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) प्रदूषणसमस्या कदा उपस्थिता अभवत्?
उत्तर:
प्रदूषणसमस्या तदा उपस्थिता अभवत् यदा मानवेन स्वार्थ सिद्धये वृक्षकर्तनम् आरब्धम्।
(ii) वृक्षाणाम् अभावे किं भविष्यति ?
उत्तर:
वृक्षाणाम् अभावे विषाक्तवायुः अतिवृष्टिः अनावृष्टिः, भूक्षरणं च भविष्यति।
(iii) के मानव जीवनस्य प्राणभूता ?
उत्तर:
वृक्षा: मानव जीवनस्य प्राणभूता ।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए । )
उत्तर:
‘प्रदूषण – समस्या’
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘विश्व’ इति विशेष्यपदस्य किं विशेषणपदं ?
(क) विषयः
(ख) अद्य
(ग) सम्पूर्ण:
(घ) चिन्ताकुल:
उत्तर:
(ग) सम्पूर्णः
(ii) ‘अतिवृष्टि:’ इति पदस्य विपर्यपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत ।
(क) अल्पवृष्टि
(ख) विषाक्तवृष्टिः
(ग) अनावृष्टिः
(घ) भूक्षरणं
उत्तर:
(ग) अनावृष्टिः
(iii) यतो हि ‘वृक्षो रक्षति रक्षितः’ इति अस्मिन् वाक्ये ‘रक्षति’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदम्?
(क) रक्षितः
(ख) वृक्ष:
(ग) पर्यावरणम्
(घ) यतः
उत्तर:
(ख) वृक्षः
(iv) ‘कल्याणकरं’ इति पदस्य कृते किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तराणि
(क) हितकरं
(ख) सुकरं
(ग) असत्यं
(घ) वृक्षारोपणं
उत्तर:
(क) हितकरं
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. भवान् जयपुरवासी राजेन्द्रः अस्ति। स्वमित्रं मुकेशं स्वभगिन्या: विवाहे निमन्त्रवितुं लिखितं पत्रं मज्जूषाया: पदै: पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 / 2 × 10 = 5
जयपुरत:
दिनाङ्क: ______
प्रियमित्र मुकेश !
सस्नेहं (i) ______ ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवान् इदं (ii) ______ अत्यधिक: प्रसन्नः भविष्यति यत् मम (iii) ______ दिव्याया: विवाह: विजयनगरनिवासि-श्रीवेदप्रकाशस्य पुत्रेण (iv) _____ सह दिसम्बर-मासस्य एकादर्शतिथौ निश्चितः जातः। (v) ______ सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्भलावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्रितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहत: (vi) पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) ______ अपि करणीयम्। भवतः उपस्थिति: (vii) ______ उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यते। इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छासिद्धि: अपि (ix) _____ गृहे पितृथ्यां मम प्रणामाः ।
भवत: (x) ______
राजेन्द्र:
मज्जूषा-भविष्यति, मम, नम:, वरयात्रा, राकेशेन, सहाय्यम्, भगिन्याः, अभिन्नहुदयः, त्रिदिनानि, ज्ञात्वा
उत्तर :
जयपुरत:
दिनाङ्क:07/07/2022
सस्नेहं (i) _____।
प्रियमित्र मुकेश !
अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवान् इदं (ii) ज्ञात्वा अत्यधिक: प्रसन्न; भविष्यति यत् मम (iii) भगिन्याः दिव्याया: विवाह: विजयनगरनिवासि-श्रीवेदप्रकाशस्य पुत्रेण (iv) राकेशेन सह दिसम्बर-मासस्य एकादशतिथौ निश्चित: जातः। (v) वरयात्रा सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्भ्लावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्रितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहतः (vi) त्रिदिनानि पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) सहाख्याम् अपि करणीयम्। भवतः उपस्थिति : (viii) मम उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यति। इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छासिद्धि: अपि (ix) भविष्यति । गृहे पितृभ्यां मम प्रणामा:।
भवतः (x) अभिन्नहुदय:
राजेन्द्र:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए |)
[मञ्जूषा – प्राप्नुवन्ति, स्वास्थ्यलाभाय, जनाः, वृक्षाः, सर्वत्र भवन्ति, अत्र, हरितिमा, आगत्य, उपवने, वृक्षाः, इतस्ततः, वार्तालाप-कुर्वन्ति, तिष्ठन्ति, भ्रमन्ति।
उत्तर:
1. इदम् चित्रम् उपवनस्य अस्ति ।
2. वृक्षाः हरीतिमा अतीव मनोहारी भवति ।
3. तत्र अनेके जनाः भ्रमन्ति ।
4. जनाः भ्रमणेन स्वास्थ्यलाभं प्राप्तुवन्ति ।
5. उपवनस्य द्वारे अनेकानि वाहनानि तिष्ठन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत |
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
जलम् एवं जीवनम्
(जल एवं जीवन)
[मञ्जूषा – जलम् विना क्षेत्राणां स्नानाय, अस्माकं, उपयुज्यते, पुष्पाणि, तिष्ठति, जीवनम् एव संभवम् अनिवार्यम्, कर्पिषु ।]
उत्तर:
1. जलम् अस्माकं जीवनम् अस्ति ।
2. जलेन् एव क्षेत्राणाम् सेचनम् भवति।
3. स्नानाय एवं वस्त्र क्षालनाय च अपि जलस्य प्रयोगः भवति ।
4. पुष्पाणि जलं विना न उपयुज्यते ।
5. जलं विना जीवनं संभवम् नास्ति ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) उसने संस्कृतपुस्तक पढ़ी।
He read Sanskrit Book.
(ii) मेरे घर के पास विद्यालय है।
The school is near my house.
(iii) बसन्त सभी ऋतुओं में श्रेष्ठ है।
Spring is the best among oll seasons.
(iv) बच्चो! तुम सब उधर मत जाओ।
Children! do not go that side.
(v) छात्र कक्षा में भोजन नहीं करेंगे।
Students will not eat in class.
(vi) शिवाजी शक्तिमान् राजा था।
Shivaji was a mighty king.
(vii) भारतीय संस्कृति विश्व में प्रसिद्ध है।
Indian culture is famous in the world.
उत्तर :
(i) स:/सा संस्कृतपुस्तकम् अपठत/पठितवान्/पठितवती।
(ii) मम गृहस्य समीपे विद्यालयः अस्ति।
(iii) वसन्तः सर्वेषु ऋतुषु श्रेष्ठ: अस्ति।
(iv) भो बाला:/बालका:! यूयं तत्र मा गच्छत।
(v) छात्रा: कक्षायां भोजनं न करिष्यन्ति।
(vi) शिवाजी शक्तिमान् राजा/नृप: आसीत्।
(vii) भारतीया संस्कृतिः विश्वे प्रसिद्धा अस्ति।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) बालक:
नि: + बल
अस्ति ।
उत्तर:
निर्बल:
(ii)
श्रेष्ठम् + कर्म
एवं कर्त्तव्यम् ।
उत्तर:
श्रेष्ठं कर्म
(iii) तच्छ्रुत्वा सः जनः उच्चैः अहसत् ।
उत्तर:
तत् + श्रुत्वा
(iv) अतिथिनाम्
सत्कारम्
कुरु ।
उत्तर:
सद् + कारम्
(v) अयं एक: आदर्श
विद्यालयः + अस्ति।
उत्तर:
विद्यालयोऽस्ति
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृतान्तः।
(क) कुटुम्ब: वृतान्त:
(ख) कुटुम्बाय वृतान्त:
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्तः
(घ) कुटुम्बम् वृतान्तम्
उत्तर :
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्त:
(ii) समानं शीलं व्यसनं येषां तेषु सख्यम्।
(क) समानशीलव्यसनेषु
(ख) समानशीलव्यसनम्
(ग) समानशीलव्यसनानि
(घ) समानशीलव्यसनेम्य:
उत्तर :
(क) समानशीलव्यसनेषु
(iii) न हि निर्मलं जलम्।
(क) मलस्य योग्यम्
(ख) मलस्य अभाव :
(ग) मलं प्रति
(घ) मलम् अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ख) मलस्य अभाव:
(iv) व्याप्रचित्रकौ नदीजलं पातुम् आगतौ।
(क) व्याग्रौ चित्रकौ च
(ख) व्याश्र: च चित्रकौ च
(ग) व्याग्रौ च चित्रक: च
(घ) व्याग्र: च चित्रक: च
उत्तर :
(घ) व्याघ्र: च चित्रक: च
(v) स: वृषभं च वृषभं च नीत्वा गृहमगात्
(क) वृषभा:
(ख) वृषभान्
(ग) वृषभौ
(घ) वृषभाभ्याम्
उत्तर :
(ग) वृषभौ
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) मम गृहे
मङ्गल + ठक्
कार्यक्रमः सम्पत्स्यते।
(क) मड्गलिकः
(ख) मङगलीक:
(ग) माड्गलिकः
(घ) माङ्गलीक:
उत्तर:
(ग) माड्गलिकः
(ii) परिश्रमस्य बहु
महत्त्वं
भवत
(क) महतवं + त्व
(ख) महत् + त्व
(ग) महता + त्व
(घ) महानता + त्व
उत्तर:
(ख) महत् + त्व
(iii) विद्यालयस्य
सुन्दर + तल्
दर्शनीया अस्ति ।
(क) सुन्दरम्
(ख) सुन्दरतल्
(ग) सुन्दरतम्
(घ) सुन्दरता
उत्तर:
(घ) सुन्दरता
(iv)
बालक + टाप्
विद्यालयं गच्छति ।
(क) बालिका
(ख) बालकाः
(ग) बालकम्
(घ) बालकटाप्
उत्तर:
(क) बालिका
(v) तेन शङ्कराचार्यस्य
शिष्य + त्व
स्वीकृतम् ।
(क) शिष्यत्वम्
(ख) शिश्यता
(ग) शिश्यत्वम्
(घ) शिष्याता
उत्तर:
(क) शिष्यत्वम्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुन: लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मालिका – प्रतिष्ठे! किं त्वं संस्कृतस्य विज्ञानप्रदर्शनीं द्रष्टुं तत्र _______ ?
(क) गम्यते
(ख) गच्छति
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छमि
उत्तर :
(ग) गच्छसि
(ii) प्रतिष्ठा – न मालिके! _______ तत्र न गम्यते।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वया
(घ) आवाम्
उत्तर :
(क) मया
(iii) मालिका – अधुना त्वया गृहे किं. _______?
(क) क्रियन्ते
(ख) करोषि
(ग) करोति
(घ) क्रियते
उत्तर :
(घ) क्रियते
(iv) प्रतिष्ठा – श्वः मम परीक्षा भविष्यति अतः मया अधुना ______ पठ्यन्ते।
(क) पुस्तकम्
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकै:
(घ) पुस्तके
उत्तर :
(ख) पुस्तकानि
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) मोहन: (2:45) ………… वादने अध्ययनं करोति ।
उत्तर:
पादोनत्रिवादने
(ii) स: ( 3:00) ………….. वादने विश्रामं करोति ।
उत्तर:
त्रिवादने
(iii) स: ( 3:45 ) ……….. वादने दूरदर्शनम् पश्यति ।
उत्तर:
पादोनचतुर्वादने
(iv) स: (4:00) ……….. वादने क्रीडति ।
उत्तर:
चतुर्वादने
(v) स: (7:30) ……… वादने भोजनं करोति ।
उत्तर:
सार्धसप्तवादने
10. मज्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) केचिद् अम्भोदा: ______ गर्जन्ति।
(ii) यदि अहं कृष्णवर्ण: ______ त्वं किं गौराड्भ : ?
(iii) अयं प्रवास: अतिदीर्घः दारुण: _____
(iv) भवान् ______ भयात् पलायितः ?
मङ्जूषा-च, वृथा, कुत:, तर्हिं
उत्तर :
(i) वृथा
(ii) तर्हिं
(iii) च
(iv) कुत:
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः )
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न )
(i) माता
पुत्रं
भोजनं यच्छति।
(क) पुत्रेण
(ख) पुत्रान
(ग) पुत्रस्य
(घ) पुत्राय
उत्तर:
(घ) पुत्राय
(ii) तडागे
कलमं
शोभन्ते ।
(क) कमले
(ख) कमला:
(ग) कमलानि
(घ) कमलान्
उत्तर:
(ग) कमलानि
(iii) भारतीय विज्ञानं
सर्वहितस्य
अस्ति ।
(क) सर्वहितेषी
(ख) सर्वहिताय
(ग) सर्वहितेभ्य
(घ) सर्वहिताः
उत्तर:
(ख) सर्वहिताय
(iv)
स:
छात्रा: पुस्तकं पठन्ति ।
(क) तत्
(ख) तौ
(ग) ते
(घ) सा
उत्तर:
(ग) त
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
करिचत् कृषक: बलीवर्दाभ्याम् क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयो: बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषक: तं दुर्बल वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। स: वृषभः हलमूद्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्ध: कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। यथापि वृषभः नोत्थितः। भूमौ पतितं स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातु: सुरभे: नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत् – “अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि? सा च “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। स: दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। स: कृच्छेण भारमुद्वहति। इतरमिव धुरं वोहुं स: न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न ?” इति प्रत्यवोचत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) क: क्षेत्रे अपतत् ?
(ख) सुरभि: कासां माता आसीत् ?
(ग) कृषक: कं बहुधा पीडयति स्म ?
उत्तर :
(क) वृषभ:/दुर्बलवृषभ:
(ख) सर्वधेनूनाम्
(ग) वृषभम//दुर्बलवृषभम्
(आ)पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) सुरभिः किमर्थ रोदिति स्म ?
(ख) पतितं वृषभम् उत्थापयितुं क: प्रायतत ?
(ग) सुराधिपः काम् अपृच्छत् ?
उत्तर :
(आ) पूर्णवाक्येन (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(क) स्वपुत्रस्य (वृषभस्य) दैन्यं दृष्टा सुरभिः रोदिति स्म।
(ख) क्रुद्धः कृषीवलः/कृषकः पतितं वृषभम् उत्थापयितुं प्रायतत।
(ग) सुराधिपः सुरभिम् अपृच्छत्।
(इ) यथानिर्देशम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘मातु: सुरभे: नेत्राभ्याम् अश्रूणि आविरासन्’ इत्यस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् ?
(ख) ‘कृषीवलः’ इति पदस्य किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
(ग) ‘तीव्रगत्या’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
(क) अश्रूणि
(ख) क्रुद्ध:
(ग) जवेन
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अश्वः कस्मिन् वीरः अस्ति ?
उत्तर:
धावने
(ii) खरः कस्मिन् वीरः अस्ति ?
उत्तर:
भारस्य कहने
(iii) भार वहने कः वीरः ?
उत्तर:
खर:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) कुत्र किञ्चिन्निर्थकम् नास्ति ?
उत्तर:
संसारे किञ्चिन्निर्थकम् नास्ति ।
(ii) संसार: कीदृश: ?
उत्तर:
संसार विचित्रः अस्ति ।
(iii) अश्वचेद धावने कः अस्ति ?
उत्तर:
अश्वचेद धावने वीरः अस्ति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘गर्दभ:’ इति पदस्य कृते पर्यायपदं श्लोके किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
‘खर:”
(ii) ‘कातर:’ इति पदस्य विलोमपदं श्लोके किम् ?
उत्तर:
वीर:
(iii) ‘विचित्रे खलु संसारे नास्ति’ इत्यस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् अस्ति ?
उत्तर:
अस्ति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वद्ति च।)
सिंहः भो गज ! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं भयक्करं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनों रक्षायै वयमेव क्षमा:। (एतत्सर्व श्रुत्वा नदीमध्यस्थित: एक: बक:)
बकः अरे। अरे। मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति। अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमगन: स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्व सभायां विविधपदमलङ्दुर्वाणँ: जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षेपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) स्थितप्रज्ञः इव क: स्थितः भवति ?
(ख) वानर: बक: च कस्मै आत्मानं योग्यौ मन्येते ?
(ग) सिंहं गजं वा पराजेतुं केषां जातिः आत्मानं समर्था मन्यते ?
उत्तर :
(क) बक:
(ख) वनराजपदाय
(ग) वानराणाम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) सिंहः किं दृष्ट्वा हसति?
(ख) वन्यजन्तूनां रक्षायै के आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते ?
(ग) बकः कथं रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यिति ?
उत्तर :
(क) सिंहः गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा हसति।
(ख) वन्यजन्तूनां रक्षायै वानराः आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते।
(ग) बकः स्वसभायां विविधपदमलङ्दुर्वाणौ: जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यति।
(इ) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘त्यक्त्वा’ इत्यस्य किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(ग) ‘शीतले’ इत्यस्य विशेष्यपदं चित्वा लिखत।
उत्तर :
(क) विहाय
(ख) अतुदन्
(ग) जले
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । (1× 4 = 4 अङ्काः)
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए । ) (केवल चार प्रश्न)
(i) शवः
प्रावारकम्
अपसार्य निवेदितवान् ।
उत्तर:
शवः कम् अपसार्य निवेदितवान् ।
(ii) ग्रामस्य आरक्षी एवं
चौरः
आसीत् ।
उत्तर:
ग्रामस्य आरक्षी एवं कः आसीत् ।
(iii) सायं समयेऽप्यसौ
गन्तव्याद् दूरे
आसीत् ।
उत्तर:
सायं समयेऽप्यसौ कस्मात् दूरे आसीत्।
(iv)
पुत्रस्य
रुग्णताम् आकर्ण्य सः व्याकुलो जातः ।
उत्तर:
कस्य रुग्णताम् आकर्ण्य सः व्याकुलो जातः ।
(v)
प्रमाणाभावात्
न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
उत्तर:
कस्मात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुनः लिखिए)
रे रे चातक ! सावधानमनसा मित्र ! क्षणं श्रूयता –
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेडपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥
अन्वयः – रे रे मित्र चातक ! (i) _____ क्षणं श्रूयताम्।
गगने हि बहवः। (ii) _____ सन्ति। सर्वे
अपि एतादृशा: न (सन्ति)। केचिद् वृष्टिभि:
(iii) _____ आर्द्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्)
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) _____ मा ब्रूहि।
मञ्जूषा-मम्भोदा:, वसुधाम्, वचः, सावधानमनसा।
अथवा
भावार्थ:
मऊ्जूषाया: साहाय्येन झ्लोकस्य भावार्थं रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
विद्यांस एव लोके डस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुर्नामनी मते ॥
भावार्थ: -अस्य भाव: अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) _____
एव (ii) _____ मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्त: भवन्ति ज्ञानं च
मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) ______ अस्ति। अन्येषां जनानां
(iv) _______ ये नेत्रे भवतः ते तु चक्षुन्नामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
मज्जूषा-मुखे, बुद्धिमन्तः, नेत्रवन्तः चक्षु:
उत्तर :
अन्वय:-
रे रे मित्र चातक ! (i) सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) मम्भोदाः सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति)। केचिद् वृष्टिथि: (iii) वसुधाम् आर्द्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (ल्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) वचः मा ब्रूहि। अथवा
भावार्थ:
अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) बुद्धिमन्तः एव (ii) नेत्रवन्तः मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) चक्षुः अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) मुखे ये नेत्रे भवतः ते तु चक्षुर्नामनी भवतः। ज्ञान विना ते अन्ध इव भवन्ति।
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए ।)
(i) न्यायाधीशः तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ii) ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(iii) प्रावारकमपसार्य शवः सर्वं वृत्तान्तम् न्यायाधीशं निवेदितवान् ।
(iv) एकं मञ्जूषां आदाय चौरः पलायितः ।
(v) न्यायाधीशः तं पथिकं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।
(vii) सायं समयेऽपि निर्धनः जनः गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
(viii) अतिथिं चौरं मत्वा ग्रामवासिनः अभर्त्सयन्।
उत्तर:
(vii) सायं समयेऽपि निर्धनः जनः गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(ii) ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(iv) एकं मञ्जूषां आदाय चौरः पलायितः ।
(viii) अतिथिं चौरं मत्वा ग्रामवासिनः अभर्त्सयन्।
(v) न्यायाधीशः तं पथिकं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी।
(i) न्यायाधीशः तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(iii) प्रावारकमपसार्य शवः सर्वं वृत्तान्तम् न्यायाधीशं निवेदितवान्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्भानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तस्य भार्या बुद्धिमती पितुर्गुहं प्रति चलिता।
(क) पत्नी
(ख) भगिनी
(ग) भ्राता
(घ) भार:
उत्तर :
(क) पत्नी
(ii) मा ब्रुहि दीनं वच:।
(क) बाला
(ख) बाल:
(ग) वद
(घ) वाहक:
उत्तर :
(ग) वद
(iii) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि।
(क) धमनम्
(ख) मार्गो
(ग) धनम्
(घ) धारा
उत्तर :
(ख) मार्गे
(iv) शतशकटीयानं धूम मुङ्चति।
(क) धार्वति
(ख) पिबति
(ग) चलति
(घ) त्यर्जति
उत्तर :
(घ) त्यजति
