Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 6 कारकोपपदविभक्तिः

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 6 कारकोपपदविभक्तिः

1. कताकारक

बालः खेलति।
बालौ धावत।
महिलाः वदन्ति।
पुष्पाणि विकसन्ति।

1. ऊपर लिखे वाक्यों में सभी रेखांकित पद कर्ता है।
2. वाक्यों में कर्ता पद प्रथम विभक्ति में प्रयोग हुए है।
3. कर्ता पद का सम्बन्ध सीधे क्रिया पद से है।

अभ्यासः (पृष्ठ 60-61)

प्रश्न 1.
उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) ………………….. पठन्ति। (छात्रौ, छात्राः)
(ii) …………………. पाठयति। (अध्यापकाः, अध्यापकः)
(ii) ………………….. पृच्छन्ति। (शिष्याः, शिष्यौ)
(iv) ………………….. वदतः। (बालौ, बालः)
(v) ………………….. विकसन्ति। (पुष्पे, पुष्पाणि)
(vi) ………………….. पतति। (फलम्, फले)
उत्तर:
(i) छात्राः
(ii) अध्यापकः
(iii) शिष्याः
(iv) बालौ
(v) पुष्पाणि
(vi) फलम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा कर्तृपदानि चित्वा लिखत
वृक्षे अनेके खगाः वसन्ति। ते परस्परं प्रेम्णा व्यवहरन्ति। एकदा एकः वानरः तत्र आगच्छत्। सः शाखासु कूर्दति। खगाः दुःखिताः भवन्ति। ते न जानन्ति कथं अस्य प्रतिकारः कर्तव्यः। पुनः ते अचिन्तयन्-वयं मिलित्वा अस्य उपरि प्रहारं कुर्मः। तदा वानरः आगच्छत्। ते तस्य उपरि प्रहारम् अकुर्वन्। वानरः आहतः
अभवत्। ततः परं सः कदापि तत्र न आगच्छत्।
उत्तर:

प्रश्न 3.
उदाहरणानुसारं साथर्कं पदं लिखत
उत्तर:

प्रश्न 4.
उदाहरणानुसारं शब्दरचनां कुरुत
यथा- वानरः
(i) ………….
(ii) …………..
(iii) …………
(iv) …………
(v) …………..

उत्तर:
(i) मयूराः
(ii) खेचराः
(iii) भूचराः
(iv) आकाराः
(v) साकाराः
(vi) भ्रमराः
(vii) श्वसुराः
(viii) भास्कराः

2. कर्मकारकम्

पिता बालौ कथयतः।
पुत्रः जलम् यच्छति।
अध्यापकः बालान् कथयति।
अम्बा भोजनं यच्छति।

1.ऊपर लिखें सभी वाक्यों के रेखांकित पदों में द्वितीय विभक्ति है।
2. उभयतः, परितः, समया, निकषा, हा, प्रति, धिक् पद सदैव द्वितीय विभक्ति में प्रयोग किए जाते हैं।

अभ्यासः (पृष्ठ 63-65)

मञ्जूषायाः उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(पुत्रः आगच्छति ।)
अमितः – मातः! अतीव बुभुक्षा बाधते माम्। किं भोजनं सज्जम्?
अम्बा – आम् पुत्र! ………… कुरु।
समाप्ता किम्?
अमितः – किं ………………. ?
अम्बा – तोरिका।
अमितः – अहो बर्हिर्गन्तव्यम्। विलम्बः भवति। बुभुक्षा नास्ति।
अम्बा – (हसन्ती) ‘तोरिका’ इति कथने ………. समाप्ता किम
अमितः (हसन्) एवं नास्ति मातः!
अम्बा – तर्हि …………… कुत्र खादिष्यसि।
अमितः – न जानामि।
अम्बा – तर्हि आगच्छ। उष्णं ………… खाद।
अमितः – अस्तु, शीघ्रं खादित्वा गच्छामि।

मञ्जूषा – रोटिका, शाकं रोटिकां च, बुभुक्षा, पक्वम्, भोजनम् ।

उत्तर:
भोजनम्
पक्वम्
बुभुक्षा
रोटिका
शाकं रोटिकां च।

प्रश्न 2.
उचितविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
अङ्कुरः – अमित! मम ……………… परितः हरिताः वृक्षाः सन्ति। (गृह)
अमितः – अतिशोभनम्। मम ……. उभयतः अवकरगृहम् अस्ति। (गृह)
अङ्कुरः – एतत् तु स्वास्थाय न उचितम्।
अमितः – जानीमः वयम्।
अङ्कुरः – विना तु जीवनं नरकायते। (स्वास्थ्य)
अमितः – धिक् एतादृशाः ………………….. ये इतस्ततः अवकरं क्षिपन्ति। (जन)
उत्तर:
अङ्कुरः – अमित! मम गृहम् परितः हरिताः वृक्षाः सन्ति। (गृह)
अमितः – अतिशोभनम्। मम गृहम् उभयतः अवकरगृहम् अस्ति। (गृह)
अङ्कुरः – एतत् तु स्वास्थाय न उचितम्।
अमितः – जानीमः वयम्।
अङ्कुरः – स्वास्थ्यं विना तु जीवनं नरकायते। (स्वास्थ्य) ।
अमितः – धिक् एतादृशाः जनान् ये इतस्ततः अवकर क्षिपन्ति। (जन)

प्रश्न 3.
उचितविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) महिलाः ……………….. गच्छन्ति। (उद्यान)
(ii) तत्र ताः ……………… कुर्वन्ति। (व्यायाम)
(iii) परस्परं ……………………. च कुर्वन्ति। (वार्तालाप)
(iv) …………………. च पश्यन्ति। (वृक्ष, पुष्प बहुव.)
(v) ताः पुष्पाणां …. ……….. दृष्ट्वा प्रसीदन्ति (शोभा)
उत्तर:
(i) उद्यानम्
(ii) व्यायामम्
(iii) वार्तालापं
(iv) वृक्षान् पुष्पाणि
(v) शोभाम्

प्रश्न 4.
उदाहरणानुसारं लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 64-65 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 5.
कर्मकारकं द्वितीयाविभिक्तिं च प्रयुज्य प्रदत्तम् उदाहरणम् अनुसृत्य पञ्च वाक्यानि लिखत
उदाहरणाम्-
1. कौमुदी संस्कृतं पठति।
2. वत्सला आनं खादति।
उत्तर:
1. शारदा वीणां वादयति।
2. लता गीतम् गायति।
3. सीता वनम् गच्छति।
4. राधा चित्रं पश्यति।
5. गीता लेखम् लिखति।

3. करणकारकम् (तृतीया-विभक्तिः )

मेधैः वर्षा भवति।
सरोवरः कमलैः भाति।
वृक्षः पुष्पैः शोभते।

1. ऊपर लिखे सभी वाक्यों के रेखांकित पदों में करण कारक है।
2. करण कारक में तृतीय विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
3. करण कारक में से, के द्वारा आदि का प्रयोग होता है।

अभ्यासः (पृष्ठ 67-69)

प्रश्न 1.
उचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत (i) गृहे आनन्दमयं वातावरणं …………… भवति। (बालैः, बालान्) (ii) विद्यालयस्य विद्यालयत्वं ……………… भवति। (छात्रान्, छात्रैः) (iii) रङ्गशालायाः शोभा …………… भवति। (उत्सवान्, उत्सवैः) (iv) सभागारे जनाः …………… सह चर्चा कुर्वन्ति। (विद्वषां, विद्वद्भिः)
उत्तर:
(i) बालैः
(ii) छात्रैः
(iii) उत्सवैः
(iv) विद्वद्भिः

प्रश्न 2.
अधोलिखितश्लोकेभ्यः तृतीयाविभक्तियुक्तपदानि चित्वा लिखत
यथा- सत्येन धार्यते पृथ्वी सत्येन तपते रविः।
सत्येन वाति वायुश्च सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्।।
सत्येन — सत्येन — सत्येन
उत्तर:
मनसा चिन्तितं कार्यं वाचा नैव प्रकाशयेत्।।
मन्त्रेण रक्षयेद् गूढं कार्ये चाऽपि नियोजयेत्।
मनसा — मनसा — वाचा — मन्त्रेण

पुत्राश्च विविधैः शीलैर्नियोज्याः सततं बुधैः
नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना भवन्ति कुलपूजिताः।
विविधैः — शीलैः — बुधैः

दरिद्रता धीरतया विराजते,
कुवस्त्रता शुभ्रतया विराजते।
कदन्नता चोष्णतया विराजते,
कुरूपता शीलतया विराजते।

धीरतया — शुभ्रतया — उष्णतया — शीलतया

प्रश्न 3.
उदाहरणानुसारं लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 68 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 4.
कोष्ठकात् उचितं पद चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) पुत्रः ……………… सह गच्छति। (जनकस्य, जनकेन)
(ii) सः जनः ………….. अन्धः तथापि पराश्रितः न अस्ति। (नेत्रयोः, नेत्राभ्याम्)
(iii) …………… हीनः पशुभिः समानः। (विद्यायाः, विद्यया)
(iv) ………. …… किं प्रयोजनम्। (धनेन, धनात्)
(v) सः ………….. बधिरः अस्ति। (कर्णाभ्याम, कर्णेन)
उत्तर:
(i) जनकेन
(ii) नेत्राभ्याम्
(iii) विद्यया
(iv) धनेन
(v) कर्णाभ्याम्

प्रश्न 5.
तृतीया-बहुवचनशब्दानां रचनां कुरुत

उत्तर:
जनैः, जलैः, जपैः
गुहाभिः, गुरुभिः, गुटिकाभिः

प्रश्न 6.
करणकारकं तृतीयाविभिक्तिं च प्रयुज्य प्रदत्तम् उदाहरणम् अनुसृत्य पञ्च वाक्यानि लिखत।
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ सख्या 69 खा
उत्तर:
1. जनाः पादाभ्याम् चलन्ति।
2. मृगाः पादैः धावन्ति।
3. अहम् मुखेन खादामि।
4. जनः नासिकया जिघ्रति।
5. वयम् नेत्राभ्याम् पश्यामः।

4. सम्प्रदानकारकम् (चतुर्थी-विभक्तिः)

राधिका भ्रमणाय गच्छति।
बालः पठनाय गच्छति।
जनः कार्यालयाय गच्छति।
कन्या प्रार्थनायै गच्छति।

1. ऊपर लिखे सभी वाक्यों के रेखांकित पदों में सम्प्रदान कारक का प्रयोग हुआ है।
2. सम्प्रदान कारक में चतुर्थी-विभक्ति का प्रयोग होता है।
3. कुध्, द्रुह्, ईj, असूय् आदि सदैव चतुर्थी विभक्ति में प्रयोग किए जाते हैं।

अभ्यासः (पृष्ठ 72-73)

प्रश्न 1.
कोष्ठकप्रदत्तपदैः सह उचितविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) अद्य अधिकांशजनाः शनिवासरे ………………….. बहिः गच्छन्ति। (मनोरजन)
(ii) ते रात्रौ बहिः ………….. गच्छन्ति। (भोजन)
(iii) ….. ते चिरकालात् पंक्तौ तिष्ठन्ति। (आहार)
(iv) …… .. सर्वे प्रशंसनीयाः। (सत्कार्य)
(v) स्व ……………….. किं किं कुरुते मानवः। (प्रसन्नता)
उत्तर:
(i) मनोरजनाय
(ii) भोजनाय
(iii) आहाराय
(iv) सत्कार्याय
(v) प्रसन्नतायै

प्रश्न 2.
अधोलिखितशब्दान् उदाहरणानुसारं लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 72 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 3.
चतुर्थी-विभक्तियुक्तपदानि स्थूलरेखया चिह्नितानि कुरुत पृथक्तया लिखत च
(i) विद्या विवादाय धनं मदाय — विवादाय, मदाय
(ii) शक्तिः परेषां परिपीडनाय। — परिपीडनाय
(iii) खलस्य साधोर्विपरीतमेतत् — कोऽपि न
(iv) ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय।। –ज्ञानाय, दानाय, रक्षणाय

प्रश्न 4.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा लिखत

(i) बालाः ………….. क्रीडाक्षेत्रं गच्छन्ति। (खेलनाय, खेलनस्य)
(ii) सूदः ……………………. पाकशालां गच्छति। (भोजनपाचनाय, भोजनपाचने)
(iii) जनाः …………….. किं किं न कुर्वन्ति। (उदरपूरणाय, उदरपूरणे)
(iv) कृषकः ……………… सर्वत्र प्रसिद्धः अस्ति। (परिश्रमे, परिश्रमाय)
(v) कुक्कुरः …………… इतस्ततः भ्रमति। (भोजनं, भोजनाय)
उत्तर:
(i) खेलनाय
(ii) भोजनपाचनाय
(iii) उदरपूरणाय
(iv) परिश्रमाय
(v) भोजनाय

प्रश्न 5.
घटात् चतुर्थी – विभक्तियुक्तपदानि चित्वा उचितकोष्ठके लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 73 देखें।

5. अपादानकारकम् (पंचमी-विभक्तिः)

लतायाः पुष्पाणि पतन्ति।
अश्वारोही अश्वात् पतति।
वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।

1. ऊपर लिखे सभी वाक्यों के रेखांकित पदों में अपादान कारक है।
2. अपादान कारक में पंचमी विभक्ति होती है।
3. अपादान कारक में अलग होने का भाव होता है।

अभ्यासः (पृष्ठ 75-76)

प्रश्न 1.
कोष्ठके प्रदत्तशब्दैः सह उचितविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) …………. अङ्कुरः प्रभवति। (बीज)
(ii) ………… विद्युत् उद्भवति। (जल)
(iii) ……………… छात्राः पठन्ति। (शिक्षक)
(iv) ………… नद्यः प्रभवन्ति। (पर्वत)
(v) ………………….. मा प्रमदः। (स्वाध्याय)
उत्तर:
(i) बीजात्
(ii) जलात्
(iii) शिक्षकात्
(iv) पर्वतात्
(v) स्वाध्यायात्

प्रश्न 2.
पंचमीविभक्तियुक्तपदं उदाहरणनुसारं चिह्नितं कुरुत
यथा- काष्ठात् अग्निः जायते मथ्यमानात्।
(i) कीटः अपि समुनः सङ्गात् आरोहति सतां शिरः।
(ii) धैर्यात् कदाचित् स्थितिम् आप्नुयात् सः।
(iii) विद्या ददाति विनयं विनयाद् याति पात्रताम्।
पात्रत्वाद् धनमाप्नोति धनाद् धर्मः ततः सुखम्।
(iv) सत्यात् अपि हितं वदेत्।
(v) दोषक्षयोऽग्निवृद्धिश्च
व्यायामादुपजायते।
उत्तर:
(i) सङ्गात्
(ii) धैर्यात्
(iii) विनयाद्, पात्रत्वाद्, धनाद्
(iv) सत्यात्
(v) व्यायामात्

प्रश्न 3.
उदाहरणानुसारं लिखत

उत्तर:

प्रश्न 4.
यथोचितं योजयत

6. सम्बन्धे (षष्ठीविभक्तिः)

गजस्य गतिः सुन्दरा।
सुन्दरं मयूरस्य नृत्यम्।
मृगस्य स्वभाव मुग्धः।

1. ऊपर लिखे वाक्यों के रेखांकितपद में सम्बन्ध कारक है।
2. सम्बन्ध कारक में षष्ठी विभक्ति होती है।

अभ्यासः (पृष्ठ 78-80)

प्रश्न 1.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) बालः ……………………. अङ्के उपविशति। (पितुः, पित्रा) ।
(ii) अद्य चिकित्सालयेषु ………………. संख्या प्रतिदिनं वर्धते। (रुग्णैः, रुग्णानाम्)
(iii) वृक्षाः ………….. आधारभूताः सन्ति। (पर्यावरणस्य, पर्यावरणेन)
(iv) अद्यत्वे …………… जीवनं कष्टमयं जायते। (नगरात्, नगरस्य)
(v) …. रक्षणाय वृक्षाणाम् आरोपणम् आवश्यकम्। (जीवनम्, जीवनस्य)
उत्तर:
(i) पितुः
(ii) रुग्णानाम्
(iii) पर्यावरणस्य
(iv) नगरस्य
(v) जीवनस्य

प्रश्न 2.
षष्ठीविभक्तियुक्तपदानि चित्वा लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 78-79 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 3.
उदाहरणानुसारं लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 79 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 4.
षष्ठीविभक्तियुक्तपदानां रचनां कुरुत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 80 देखें।
उत्तर:

प्रश्न 5.
प्रदत्तम् उदाहरणम् अनुसृत्य षष्ठीविभक्तिम् उपयुज्य पञ्च वाक्यानि लिखत।
उदाहरणम्-
1. अहं विद्यायाः महत्त्वं जानामि।
2. कृषकस्य क्षेत्रं हरितम् अस्ति।
उत्तर:
1. श्रीकृष्ण अर्जुनस्य मित्रम् आसीत्।
2 श्रीरामस्य भार्या सीता आसीत्।
3. महाभारतस्य रचयिता वेदव्यासः अस्ति।
4. तरोः पुरतः सरोवरः अस्ति।
5. हिमालयः पर्वतानाम् उन्नततमः अस्ति।

7. अधिकरणकारकम् (सप्तमी-विभक्तिः)

आकाशे चन्द्रः उदयति।
गृहे कोऽपी नास्ति।

1. ऊपर लिखे वाक्यों के रेखांकित पद में अधिकरण कारक है।
2. अधिकरण कारक में सप्तमी विभक्ति होती है।

अभ्यासः (पृष्ठ 82-84)

प्रश्न 1.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा लिखत
(i) अद्य तु ………. अपि वृक्षाः न सन्ति। (पर्वतीयस्थलम्, पर्वतीयस्थले)
(ii) ….. नराणां किमपि असाध्यं न अस्ति। (सोत्साहानां, सोत्साहै:)
(iii) …….. मैत्री सदैव लाभकारिणी भवति। (सज्जनैः, सज्जनानाम्)
(iv) अद्य बालाः चलभाषस्य ……. रताः भवन्ति। (प्रयोगे, प्रयोगस्य) .
(v) ……………. रक्षायाः विषये सचेताः भवेयुः। (पर्यावरणस्य, पर्यावरणे)
उत्तर:
(i) पर्वतीयस्थले
(ii) सोत्साहानां
(iii) सज्जनानाम्
(iv) प्रयोगे
(v) पर्यावरणस्य

प्रश्न 2.
सप्तमीविभक्तियुक्तपदानि चित्वा लिखत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 82-83 देखें
उत्तर:

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितान् कोष्ठकान् यथायोग्यपदैः पूरयत
अभ्यासपुस्तकम् पृष्ठ संख्या 83-84 देखें।।
उत्तर:

प्रश्न 4.
अधिकरणकारकं सप्तमीविभिक्तिं च उपयुज्य प्रदत्तम् उदाहरणम् अनुसृत्य पञ्च वाक्यानि लिखत ।
उदाहरणम्-
1. जले मत्स्याः सन्तरन्ति।
2. लतायां पुष्पाणि सन्ति।
उत्तर:
1. मम अध्ययने अनुरागः अस्ति।
2. कविषु कालिदासः श्रेष्ठः अस्ति।
3. श्रवणकुमारः पितृसेवायां निपुणः आसीत्।
4. माता पुत्रे स्निह्यति।
5. गुरुः शिष्ये विश्वसिति।